Non funciona así
non é que te recorde
nin que honre a túa memoria
sucede que vivo na meniña dos teus ollos

"Que define un poema? A perfección do cálculo, que non se poida quitar nin o punto dun i porque, se o fas, o poema colapsa", di Chus Pato, recoñecida co Premio Nacional de Poesía 2024 por Sonora (Xerais). Unha poeta que quere que a lean e, máis, que a entendan

A poeta Chus Pato (Ourense, 1955) quere que a lean e, máis, que a entendan. O Premio Nacional de Poesía 2024 outorgado polo Ministerio de Cultura ao seu poemario Sonora (Xerais) abre camiño nesas dúas sendas. Un poemario que fala desde o loito, o que a ourensá define como a perda do corpo da nai. Unha circunstancia única que cambia a posición no mundo. Un mundo que para Chus Pato non ten xerarquías, o corpo dunha miñoca e o dun sapiens están ao mesmo nivel, escribe nun dos seus poemas. Sonora vai pola súa terceira edición en galego: “Saber que hai tanta xente que ten o libro e que vai acudir a el en distintos momentos da súa vida é a maior satisfacción”, confesa a autora, que incide en que a natureza é a que nos constitúe, da montaña aos ríos. E non perde a oportunidade para lembrar a ameaza que apunta cara ao río Ulla.

Ten contado que os poemas de Sonora foron medrando nos seus paseos, que ademais tiveron lugar en Galicia pero tamén na outra beira do Atlántico. Como foi ese proceso e que papel xogou o contacto coa natureza?

Para comezar debo apuntar que eu por natureza non entendo aquilo que vemos, senón aquilo que somos. Nós, a especie sapiens, somos natureza e, en certa medida, unha das características da natureza sapiens é a linguaxe. Non fago diferencia entre o que eu son e o que estou vendo, nin me coloco nunha posición de dominio sobre iso que se chama normalmente natureza.

Feita esta precisión, eu comencei a escritura de Sonora en Guayaquil (Ecuador) e iso determinou algunhas cousas do libro. Lémbrome no cuarto do hotel e paseando pola cidade –que ten fama de ser unhas das máis violentas do continente americano–. Foi a primeira vez que vin o que despois con Bolsonaro coñeceriamos como os evanxelistas, non comprendía o que estaba vendo e resultoume algo violentísimo. Naquel momento no que a miña mente e o meu corpo comezaban a abrirse á perda do corpo materno a cidade de Guayaquil, con todas as súas dificultades e con toda a súa beleza –por exemplo, os colibrís que baten as ás nos parques–, e a compañía que tiven –moi en especial a do novelista mexicano Mario Bellatín– entrou na miña mente dunha forma que me permitiu ter como unha ancoraxe, unha posición para o poema. Desexei que a beleza do río Guayas preñara todo o poemario e que todo iso que eu lembraba fose territorio e terra para o libro. Rematei en México, e alí pasou o mesmo e tamén alí volveu estar Mario Bellatín. Pero fundamentalmente os meus paseos foron por carballeiras, eucaliptais e por esta terra tan devastada que é a terra de Galiza.

Fala da nosa terra devastada e da perda do corpo da nai, e dedícalle o libro ás súas fillas. Tivo que aprender a situarse nesa nova circunstancia de ser unha nai sen nai para escribir estes poemas?

Unha das cousas máis importantes que me aconteceron foi verme como un elo dun rosario ou dunha cadea xenética de mulleres da que formo parte eu, e da que todos formamos parte. Mentres viviu a miña nai, ela (e a miña tía, que morreu un par de anos despois) estaba na rompente da estirpe; e ao morrer vin como eu pasaba a ocupar esa posición na rompente da estirpe (feminina), da mesma maneira que o poderán sentir as miñas fillas (ou non) cando eu morra. Ese descubrimento de pertenza a unha estirpe de mulleres foi moi forte, como tamén foi moi forte a sensación de romper a cuestión humana e pensar que nesa cadea xenética tamén había seres (que eu no poemario chamo madre simia) que non saben falar (que están a piques de ser humanos, son animais). Por ese camiño podes chegar ao comezo das especies e, dunha forma moi clara, á terra e ao cosmos.

Para min foi moi importante facer esta viaxe e pensar no contacto co que é unha mamífera, que non é humana, pero vai camiño de selo. Sigo sentindo a forza desa mamífera animal que non sabe falar e quero que me acompañe sempre porque xa non podo despedirme dela.

"Ao morrer miña nai vin como eu pasaba a ocupar esa posición na rompente da estirpe"

Como atopou nestes anos de escrita a palabra ‘correcta’ ou, mellor dito, a palabra que lle servía?

O poema pódese concibir de moitas maneiras, hai moitas formas de achegarse á poesía. O poema non é máis que a escritura da poesía, que é moito máis grande: a poesía é un dos camiños da vida. Para min o poema é un artefacto lingüístico que se escribe nunha lingua que non é a lingua de uso, senón nunha que é a lingua propia do poema, que atravesa as linguas de uso pero non é a mesma. De ser a mesma xa non escribiriamos poemas: se eu na lingua de uso podo dicir o que expreso no poema, para que escribilo? O poema ten unha lingua especial que cando se plasma nel é un cálculo perfecto. Se ese cálculo non é perfecto, non hai tal poema. Entón, cando sabes que a palabra é a palabra? Pois cando non desentoa, senón que contribúe ao cálculo. Eu concibo o poema como un ser lingüístico que está totalmente calculado, unha coma (,) pode esnaquizar o poema. Con isto non digo que eu conseguira facer poemas de cálculo perfecto.

Sempre poño o exemplo da mesa de Ishigami, un arquitecto xaponés que construíu unha mesa que non vale para nada do que vale unha mesa. Está calculada de tal maneira que só rozándoa cun dedo consegues que colapse, só se pode contemplar. Porén, é unha mesa; e ti estás diante dela e non pensas que sexa un cisne. Eu teño verdadeira devoción polos poemas que se parece á mesa de Ishigami, é dicir, que non parecen poemas pero o son. Un exemplo disto é o colofón de Estirpe, de Méndez Ferrín. Que define un poema? A perfección do cálculo, que non se poida quitar nin o punto dun i porque, se o fas, o poema colapsa. Cando me parece que me aproximei a algo disto, sei que encontrei o poema.

Para artellar o poemario decidiu empregar nove ondas, círculos concéntricos que non pechan e que van abríndose un sobre outro ata chegar a última parte do libro: os asteroides. Por que esta maneira para ordenalo?

Como profesora impartín moitos anos a materia de Xeografía no que agora é 2º de Bacharelato e un dos exercicios que facía co alumnado era a partir dos Lagos de Covadonga, nos Picos de Europa (Asturias), que son como ollos perfectos. De tanto facer esa práctica, con respecto a este libro pensei nesa paisaxe e nese ollo perfecto que é o ollo glaciar, que unha vez que o glaciar se derruba, énchese de auga. E pensei que algo caía aí, que podía ser a madre simia, por exemplo. Cae a madre simia e fai todos eses círculos concéntricos. Logo, en México, vin o gran círculo da deusa feminina azteca; e aí comprendín a figura dos círculos, porque os pensaba como algo moi pechado, e vin que realmente concentran o que teñen dentro. Entón, abrín nove círculos e puiden ordenar así o libro. Por outro lado, esas nove ondas son tamén as nove ondas da Lanzada, as nove ondas atlánticas, que simbolizan a apertura da marea, concretamente nas mareas vivas de setembro cando as mulleres se bañaban nesas ondas. Conviven as dúas cousas, por un lado o ollo glaciar no que cae algo que pode ser madre simia, e o que significa, a orfandade radical do humano; e por outro lado o bater da marea viva do equinoccio de outono, que é a fertilidade.

"Iso é o que tes dentro, os sete pecados capitais, as paixóns tristes, que diría o filósofo Spinoza. E a min iso non me interesa nada máis que para sacalo porque penso que fóra están a alegría e a serenidade. Para min a intimidade do poema é o que está fóra, o que dixo Rimbaud: eu son o outro"

Os dous extremos.

Si, o interior da terra e o océano; e as dúas son augas.

O mar, a auga, foi importante neste poemario?

Si, moito. Era unha sensación de orfandade tan grande a que me produciu a perda do corpo materno, e todo o proceso de loito que en min se abriu, un proceso moi emocional evidentemente, sobre todo no primeiro ano. Dise que un corpo en loito é un corpo aberto, e eu noteino así: un corpo que está aberto a unha serie de emocións que antes non te podes permitir porque non se pode vivir moito tempo con elas, son demasiado disolutivas da persoa. É tan árida, tan desértica, esa travesía que a auga foi importante para mitigar esa sequidade intensa do ermo.

Como recibe que chegue agora e con este libro o recoñecemento do Premio Nacional de Poesía, que é un premio máis pero destaca de maneira singular a súa figura como autora. Nun momento, ademais, no que a súa poesía está a chegar a novas xeracións da Península a través das traducións ao castelán que está a publicar a editorial Ultramarinos.

É un recoñecemento moi importante porque abre a posibilidade de chegar a moita outra xente. De pronto, a mirada dos demais sobre o que eu escribo cambia. O premio non afecta para nada á escritura, eu levo moitos anos tratando de buscar o cálculo perfecto; pero o que si se ve afectado polo premio é a repercusión desa obra. A idea de Unai Velasco de publicar así toda a miña obra en castelán en Ultramarinos, que vai pola terceira edición do primeiro volume, no que se recollen os meus tres primeiros poemarios, foi abrindo un camiño (aínda que antes xa houbo outras traducións). Sei que o xurado do premio recibiu o libro editado en galego por Xerais e a edición traducida por Gonzalo Hermo e prologada por Alba Cid en Ultramarinos. Creo que iso é moi importante na concesión do premio, igual que o feito de que Sonora saíse en abril en castelán.

Hai unha marca da súa xeración biolóxica neste poemario que é a ditadura franquista e o que supuxo a guerra civil para as persoas do seu arredor. A represión e mesmo a represión non contada.

A miña xeración viviu o que viviu, pero unha xeración vive tamén o que viviron os seus pais. Eu son filla dun pai que combateu no Ebro e dunha nai que tamén viviu unha guerra. Ter pais que viviron unha guerra é algo que hai que pensalo moito porque é xente que queda marcada pola maior das violencias. Edúcanche dunha maneira e o trato con eles ten unhas marcas moi especiais. Son persoas que sobreviviron a unha guerra e á migración, e tamén persoas que calaron, pasaron moito medo e ocultaron moitas cousas. Ti críaste niso, no meu caso nun entorno galego falante que a nós se dirixía en castelán. Todo isto está presente na miña escritura porque non o desbotei, para min a intimidade (iso que se di de que a lírica é íntima) está fóra, dentro non temos nada. Dentro temos a pena, a queixa.... os sete pecados capitais dos que tanto nos falaban na educación dominada pola igrexa franquista. Iso é o que tes dentro, os sete pecados capitais, as paixóns tristes, que diría o filósofo Spinoza. E a min iso non me interesa nada máis que para sacalo porque penso que fóra están a alegría e a serenidade. Para min a intimidade do poema é o que está fóra, o que dixo Rimbaud: eu son o outro. Pois ese outro é o mundo. E eu sempre quixen que nos meus poemas estivese o mundo, non as paixóns tristes.