Implicada, valente, contestataria. Carmen Avendaño non para. Nacida no barrio obreiro vigués do Calvario hai 73 anos, e ligada aos movementos veciñais e sociais desde moza, cansou de ver morrer unha xeración a seu redor ante a indolencia dos poderes públicos. A súa determinación e a de tantas "nais contra a droga" está detrás do ocaso dos grandes narcotraficantes galegos dos anos 80. A piques de ser bisavoa, Avendaño segue a dar conferencias alá onde a chamen e a súa axenda está repleta de ocasións para "crear estado de opinión, e dar a alarma do que segue a pasar e como evitalo". As circunstancias da vida levárona a investigar e aprender ata chegar a se converter nunha autoridade na loita contra as drogas e na defensa da reinserción. Hai 33 anos fundou a asociación Érguete á que logo sumou a fundación, porque "todo o mundo merece unha segunda oportunidade, e ás veces, moitas máis".
Ultimamente asistimos ao éxito das series televisivas como Narcos ou Fariña, cos grandes capos do narcotráfico como protagonistas, algo sobre o que vostede é toda unha experta aínda que non fose por vontade propia. Como explica o apoxeo do narcotráfico na Galicia dos 80?
O diñeiro fácil, normalmente, é para xente que non ten escrúpulos. Galicia sempre foi moi maltratada e déronse varias circunstancias: houbo unha forte emigración a América, para que as familias puideran sobrevivir, despois houbo outra época cando se marchaban a Europa; logo comezaron co tema do tabaco e despois a reconversión noutras cousas que en principio foi a marihuana. Eu non xustifico en absoluto, pero creo que Galicia era un caldo de cultivo para poder facer ese tipo de prácticas. O xefes contrataban homes da contorna que lles estaban moi agradecidos porque nunha noite de descarga ao mellor gañaban o mesmo que traballando na construción un mes. Sempre hai que explicar os porqués: primeiro a emigración, os medios da ría que son idóneos e por suposto a carencia de perspectivas laborais que había. Nós cando demos guerra nunca iamos contra os mariñeiros, sempre contra a cabeza da organización porque os mariñeiros arriscaban, e moito, porque a xustiza ía contra eles con máis rigor, para manter as súas familias. Polo tanto, quero deixar claro que unha cousa é o narco como tal, que son uns personaxes que todos coñecemos, e outra é a man de obra da que se aproveitaban os propios narcos, polas carencias que había.
En Fariña puidemos puidemos ver as flagrantes relacións que había entre os narcos e os gobernantes daquela. Vostede ten constancia desas relacións?
Si. Está superclaro, e os máis beneficiados desas relacións eran os do Partido Popular. Non quero dicir que non houbera doutros partidos, pero en xeral eran máis os de sempre porque o contrabando estaba moi tomado por xente que despois se reconverteu. Esa xente daquela gañábase a vida coas descargas de tabaco. Os grandes eran como benefactores da sociedade e aos outros dábanlles os seus bos soldos para manter as súas familias.Todo é complexo pero ten unha razón. E financiaban os partidos políticos, claro. Tivo moita incidencia. Era lamentable ver como saía á rúa xente que tiñas identificada como narcotraficante con bandeiras españolas dicindo "gañaron os nosos". Os máis visibles eran os de dereitas, o que non quere dicir que non houbese doutros partidos.
"Era lamentable ver como saía á rúa xente que tiñas identificada como narcotraficante con bandeiras españolas dicindo "gañaron os nosos". Os máis visibles eran os de dereitas, o que non quere dicir que non houbese doutros partidos"
O propio presidente da Xunta ten unhas fotos co narcotraficante Marcial Dorado.
Si, e non as utilizamos demasiado, puidemos, pero non o fixemos. Cando saíron as fotos nós non fixemos un pronunciamento de crítica, porque non queremos desacreditar as forzas políticas. Iso é un desprestixio, é algo malo para a propia sociedade. Levabamos moitos anos loitando. Cando fomos a Madrid, anos antes, dixémoslle a Aznar, que aínda non gobernaba, hai 30 anos: "ollo que tedes xente no partido que está no tema" e vai el, que era parvo, e nos solta os nomes de tres alcaldes da provincia de Pontevedra, deunos os nomes, todos de concellos pequenos. O narcotráfico sempre se vai achegar ao poder, por interese. Aquí estaban financiando os partidos políticos e o máis financiado era o PP, pero todos estiveron. E era algo que se sabía. Nós nos somos parvos.
Afortunadamente son tempos pasados.
Aínda colean, pero á xente tamén lle serviu para abrir os ollos e darse de conta do dano que se estaba facendo. Digo os asalariados. Moitos de nós vimos como os nosos fillos caían no mundo do consumo. Iso foi creando un estado de opinión que non ten nada que ver co que que había entón, nos anos 80, cando ías xunto aos chavales e lle preguntabas polo tema e dicían: "de puta madre, eu quero entrar para comprar unha moto grande". A atracción do diñeiro daba poder e daba caché dalgunha maneira. Ata que se foi demostrando o que estaba pasando. Dalgunha maneira os propios contrabandistas déronse de conta da situación. Estou segura de que moitos deles tiveron e padeceron nas súas propias familias o problema. O interese económico quedou un pouco secundado e hoxe hai moita máis conciencia social desde o meu punto de vista. De feito, as descargas non se fan por Galicia agora. Veñen por Andalucía, soben por Portugal e despois si que se distribúen desde aquí para Europa. Pero cambiou o sistema porque lle faltou man de obra. Creouse moito estado de opinión. Escenificar foi difícil. Cando se creou a asociación hai xa 33 anos unha das cousas que perseguiamos era a concienciación. Creo que temos acadado unha conciencia social moi diferente e fomos un exemplo a través da política e da policía, que se viron obrigados a tomar medidas e lexislar dunha maneira máis seria o tema.
Había que adaptar a lexislación á nova realidade co problema evidente do narcotráfico.
Cando xa estabamos en plena virulencia, nós reunímonos con todos os líderes políticos. Xusto antes de saír o novo código penal falamos con Aznar, que aínda non gobernaba, con Felipe González e Anguita. Había cousas moi sorpresivas. Lembro que fomos un día falar co delegado de Facenda en Galicia para dicir que como era posible que non houbera investigacións económicas sobre o patrimonio desta xente e dixo que el non podía facer nada, que só controlaba as nóminas. Todos se eximían de responsabilidades. Pero ao final logramos que o novo código recollese embargo de bens, condenas máis endurecidas para o narcotraficante, non para o que trapichea con dúas papelinas, os rexistros bancarios, etc. É dicir, moita da lexislación que vén contemplada posteriormente no código penal recolle moitas das propostas que nós lles fixemos chegar persoalmente a todos os partidos políticos que estaban no Parlamento. Tivemos unha influencia moi forte nese aspecto e unha influencia real na sociedade.
"Logramos que o novo código penal recollera embargo de bens, condenas máis endurecidas para o narcotraficante, non para o que trapichea, os rexistros bancarios, etc."
Vén de gañar no xulgado a Laureano Oubiña, que considerou lesionada a súa honra por vostede... Son moitas vitorias contra o narcotráfico na súa vida.
Iso foi unha chorrada. Vai ti saber onde tiña a honra. Eu non dixen o que el denunciou, porque eu só dixen que se dedicaba ao contrabando de tabaco e "a outras cousas". Non dixen a haxix, marihuana nin coca. Pois me puxo a denuncia, pero o xuízo se disolveu porque se viu que non había nada. O tempo pon a cada un no seu lugar e tamén lle dixen que tivera coidado porque se chuleou no xuízo de que tiña un fillo que fumaba porros pero non consumía outras cousas e iso é moi grave, porque non pode facer apoloxía nunha sala. Díxenlle que tivese coidado porque o máis probable é que lle estivera a consumir coca. Pero moitas veces a propia ignorancia fai falar de máis e se tes diñeiro, peor.
Considérase un símbolo da loita contra o narcotráfico?
Eu só son a voz. Pero é todo o movemento asociativo. Todo a xente que formamos a xunta directiva xa morreu. Foron morrendo, pero de súpeto. Iso é algo que teño moi gravado e tratarei de que investiguen que o sufrimento tamén mata. Morren fillos, pais e nais. Eu teño cinco fillos e tiven dous con problemas de drogas. Afortunadamente nin teñen sida, nin tiveron hepatite, e deixaron as drogas, polo que son unha afortunada. Pero morreron moitos e iso produce moitísima dor, ver como van morrendo todos a idades moi temperás.
Foi a cabeza visible dunha loita que libraron as nais dos rapaces que se enganchaban ás drogas sen que aos poderes públicos parecese importarlle. Visibilizaron ese problema. Como recorda eses anos de loita?
"Eu non son ningunha heroína. Tocoume ser a portavoz dun grupo que quería demostrar á sociedade o que estaba ocorrendo, porque isto de que te tacharan de familia desestruturada, de pais deixados, de nenos abandonados non podías consentilo"
Antes os que consumían drogas estaban na rúa, en grupos, e daban esa imaxe de desestruturados, de familia desarraigada, etc. Pero a realidade veu demostrando que os pobres non son os máis afectados por este problema. Todo iso foi cambiando polo traballo que fixemos. Eu cheguei a ter ameazas serias. E dúas veces cortaron os freos do meu coche. Unha vez vindo de Pontevedra co meu pai, na baixada ao chegar a Arcade decateime de que non funcionaban os freos. Tiven a sorte de darme de conta e deixei o coche ir morrendo na subida. Fomos ao taller e dixeron que me cortaran os freos e meu pai, nerviosísimo, dicía que había que ir á Policía pero non quixen, porque non ían facer caso. Outra vez xa vin que volveran cortar os freos, pero xa non andei porque desde o primeiro susto sempre o comprobaba antes de movelo. Ameazas verbais sempre houbo, pero eu por min non tiña medo. Polos meus fillos si. É máis, non quería ir soa con eles no coche, porque tiña medo que lles fixesen algo. Pero a cousa quedou alí, tamén porque creamos un clima de opinión pouco a pouco na súa contra. Ademais, eu xa era unha persoa moi coñecida, xa viña dos movementos sociais anteriores, da loita contra o Franquismo. Eles sabían que se a min me pasaba non ía quedar aí a cousa e non porque eu sexa moi guapa, senón porque fun moi comprometida toda a miña vida e toda a xente demócrata desta cidade coñecía e coñece. Entón, eu creo que chegou un momento que tiñan medo á reacción da sociedade, non porque non tivesen ganas, que seguro que tiñan. Eu non son ningunha heroína. Tocoume ser a portavoz dun grupo que quería demostrar á sociedade o que estaba ocorrendo, porque iso de que te tacharan de familia desestruturada, de pais deixados, de nenos abandonados non podías consentilo.
É a voz e tamén a presidenta de Érguete, unha institución moi recoñecida, que beneficiou a máis de 4.000 persoas en integración e case 2.000 en formación durante 2018.
As persoas temos cualidades e a min tocoume o papel de comunicadora porque sempre fun unha muller moi implicada. Xa de solteira era unha muller moi contestataria co meu pai, con todo o mundo. Pero non teño máis importancia que outros. O que son é traballadora. Hoxe, entre a asociación e a fundación temos 100 traballadores, a maioría mulleres, e traballamos a reinserción como creo que hai moi poucas asociacións que a traballan en España. A reinserción desde xente que está en prisión con largas condenas cumpridas, que os formas, que os traballas en prisión e despois veñen a formación laboral, que nos axuda a caixa catalá moito niso e temos un 70% de reinsercións laborais. O traballo que se realiza é moi serio. E xa non son eu. Eu o único mérito que teño é que souben elixir os equipos, pero o resto do traballo fano eles.
O que comezou como una asociación hai 33 anos para reinserción agora tamén conta cunha fundación que este ano cumpre 20 anos.
A fundación naceu pola necesidade de formar a esta xente que comeza nas drogas moi nova e que cando conseguimos que saian non teñen estudos. E que facemos con eles? Pois haberá que formalos. Temos unha profesora constantemente e a aula está chea de xente que tivo problemas de drogas e que non. Xente que está en exclusión ou camiño dela. Entón prodúcese unha cuestión fundamental, que é a solidariedade entre o grupo de persoas. Unha muller maltratada, un home de 50 anos que quedou no paro, un chaval que pasou anos no cárcere, por exemplo. Se xuntas ao grupo a traxedia é compartida. A solidariedade é o que move o mundo. A asociación é para seguimento, autoestima, para a parte xurídica, con dous avogados desde hai 30 anos connosco. Todo o mundo merece unha segunda oportunidade e ás veces moitas máis. E a fundación é para dar formación, para que puidesen ter os estudos para acceder ao mundo laboral e ao mesmo tempo para que se normalizara a relación entre empresarios porque ao principio se sabían que os posibles traballadores tiveran problemas xa non os querían, pero en cambio agora chaman e as prácticas xa as van facer ás propias empresas.
Aínda que os datos oficiais non poden confirmalo, nas rúas lévase detectando desde finais de 2017 un repunte no consumo de heroína. Están a notar esa alza na asociación?
Si, iso é un perigo. Estamos a notalo e ademais con xente moi nova. Na miña opinión este repunte non vai ser tan dramático como foi no seu momento. En primeiro lugar porque as familias están máis informadas, se hai unha conduta irregular poden detectala antes. Nós daquela non sabiamos se era pola idade, a adolescencia... pero agora a xente sabe que pode haber detrás un problema. E despois hai outro feito que tamén é interesante, agora os mozos que se inician cando comezan a perder o control piden axuda. Iso quere dicir que por sobredose morre menos xente. Ademais, as xiringas xa non se comparten, o VIH está paralizado porque a xente usa preservativos. Todo iso foi xurdindo xunto coas mensaxes e foi callando. A min dáme moita mágoa ver que aínda hai xente que se inicia, pero tamén vexo que se retira moito antes. Non se vai producir aquela traxedia de centos de mortos como houbo. O coñecemento vai frear máis o tema, pero é unha forma de evasión que os mozos por curiosidade seguen a probar, claro. Non teño datos estadísticos pero a nivel social mellorouse. Hai unha percepción de moito máis coñecemento agora do que había hai 30 anos, afortunadamente.
"Creo que haberá que terminar legalizando o cánnabis"
Que cambios a nivel legal cre que urxen actualmente no ámbito do consumo ou venta de drogas?
Creo que haberá que terminar legalizando o cánnabis. Eu sempre estiven en contra e cada vez teño máis dúbidas. É menos daniño có alcol. Falo de excesos, claro. Porque agora ves os rapaces aos sábados tirados por aí e é por consumo de alcol e esas pastillas que non saben nin que son. Creo que hai que educar no consumo responsable e creo que a marihuana se imporá no comercio de vicios que xa existe como é o tabaco e o alcol. A min paréceme desmedido que lle poidan meter cárcere a un chaval por repartir un porro. Francamente, é desmedido. Eu creo que sempre vai haber vicios. Oxalá que os mozos non bebesen, que o fixeran só de maiores pero sen excesos. Pero a sociedade ten vicios e o cánnabis vaise xeralizar. A min preocúpame moito a falta de control nos mozos. Debe ser que xa me estou facendo avoa porque os luns vexo sempre os sucesos e sempre hai mortes de mozos en accidentes de coche e a maioría delas son por consumo de drogas ou alcol e iso preocúpame moito, porque aí non creamos a suficiente conciencia social.
Afiliada ao PSOE de sempre, partido co que foi concelleira, como está a ver a deriva política en España? Preocúpaa o xurdimento de partidos como Vox?
Entra dentro do que está ocorrendo en Europa que me leva moito tempo preocupando. Está habendo unha formación de dereitas que aquí aínda non ten moito impacto pero en Europa, ollo. A extrema dereita está a consolidarse dunha forma grave e eu teño a impresión de que a sociedade en xeral non está a decatarse desta dereitización. Preocúpame o tema porque está moi estendido, pero non sei que vai pasar. Xa están en Andalucía, que sempre foi de esquerdas e vámolos ter en todos sitios. Non gobernando con maioría, pero aí metidos amolando si, e iso dá moito medo. Como o presidente dos Estados Unidos, que non para de dicir barbaridades. A sociedade ten que comezar a reaccionar e transmitir a preocupación, porque forma parte tamén da concienciación. A responsabilidade non pode ser dos medios, que moitas veces están supeditados a subvencións e outras cousas. A sociedade debería reaccionar moito máis e, pola contra, déixase arrastrar. Toda a vida fomos emigrantes e agora nos rasgamos as vestiduras porque veñen inmigrantes. E que van facer, morrer de fame? A sociedade é moi egoísta e moi individualista. É sorprendente a cantidade de xente moza que é carca.
"A sociedade é moi egoísta e moi individualista. É sorprendente a cantidade de xente moza que é carca"
Falemos de algo máis positivo: como conselleira do Celta, acaba de gañar outra pequena ou grande batalla, pois xa se está a falar da creación do equipo feminino. Foi difícil convencer á xunta directiva?
A verdade é que aí non teño moito mérito. Eu xa o propuxera dúas veces e houbo unha actitude virulenta, polo que non o volvín propor máis. Pero aí quen ten o protagonismo é o presidente, que ten dado moita cabida as mulleres nos postos directivos. Eu estou encantada co equipo feminino e as sigo, son bravas. Responde un pouco a toda a corrente de igualdade que está circulando. Evidentemente non acadamos aínda os teitos de igualdade, pero xa nos estamos impoñendo moito máis. Afortunadamente, as mulleres perdemos o complexo, porque antes xa estaban educadas de forma machista. Eu son a maior de 10 irmáns e as cinco primeiras fomos mulleres e sempre fun moi contestataria.
