José Enrique Abuín, o Chicle, autor confeso do crime de Diana Quer, será xulgado por homicidio doloso ou asasinato. Co primeiro escenario tentaba tranquilizar á súa familia nunha carta publicada este sábado por ABC. Pero a Diana Quer matárona volvendo a casa, tras unha presunta agresión sexual que non se puido probar debido ao estado do seu cadáver cando foi achado, ano e medio despois. Hai quen defende encadrar o seu caso, e tamén o doutras mulleres, baixo o concepto de feminicidio ou femicidio, os dous nacidos e moi estendidos a todos os niveis en América Latina, pero que non recolle a lexislación española.
Recoñecido pola Real Academia Española pero aínda non pola Real Academia Galega, o termo foi utilizado por primeira vez nos anos 60 tras o asasinato de tres mulleres dominicanas, as irmás Mirabal, María Teresa, Patricia e Minerva. Teresa Peramato Martín, Fiscal adscrita da Sala contra a Violencia sobre a Muller , describe o feminicidio como “a morte violenta dunha muller cometida por un home polo simple feito de ser muller”, independentemente do seu ámbito e da relación entre agresor e vítima. A pesar de que desde 2015 si existe un agravante de xénero nalgúns asasinatos, a Lei de Violencia de Xénero de 2004 só contempla ás asasinadas pola súa parella ou ex-parella. Non inclúe o tipo de feminicidio denominado "non familiar" (como o de Diana Quer) nin "por conexións" (muller que acudiu en auxilio doutra; sería o caso de Laura, asasinada polo ex-mozo da súa amiga Marina).
Na lexislación española non existe o concepto, que noutros países se emprega para tipificar os crimes con violencia contra as mulleres
Graciela Atencio leva varios anos á fronte de Feminicidio.net. Trátase dunha web onde levan un reconto de todas as mulleres vítimas de feminicidio, que tamén definen como “asasinato misóxino”. A Lei de Violencia de Xénero española só contempla o asasinato que implica á parella ou ex-parella da muller, pero elas categorizan outros tipos tradicionalmente englobados como feminicidio, entre eles o que efectúa outro familiar, o transfóbico, a mutilación xenital ou o que se produce cando a vítima é prostituta. O seu reconto leva 9 vítimas en 2018, mentres o oficial leva 3; o cómputo anual adoita ser o dobre. “Tamén rexistramos asasinatos de mulleres que non son por razóns de xénero, aínda que a maioría dos que se cometen o sexan, e diferenciámolos”, explica. Fano así para expoñer outra realidade: “O perpetrador da violencia case sempre é un home”.
Atencio sinala outro problema que hai que salvar se se englobasen todos estes tipos de violencia, e é que a misoxinia non está tipificada: “Teriamos que establecer que se entende por ela, como a considera a lei no marco do delito. Non existe o agravante por misoxinia. E ás veces, os feminicidios son crimes de odio”. Cando se refire a casos como o de Quer non entende a reticencia para falar de feminicidio: “Homicidio cabe para o crime contra un home, pero se tes que falar de asasinato dunha muller a mans dun home por razóns de xénero, é a única palabra". Homicidio, que provén do latín e significa matar a un humano, " invisibiliza que é a unha muller. Por iso feminicidio é un concepto potente”.
Visibilidade das causas
Colectivos e xuristas feministas piden que se amplíe o concepto de violencia machista a todo crime “misóxino”
Aínda que a antropóloga mexicana Marcela Lagarde estableceu unha sutil diferenza entre feminicidio (que vincula ao Estado pola inseguridade e o incumprimento) e o femicidio, adóitanse empregar indistintamente. Carmen Vives, presidenta da Sociedade Española de Epidemioloxía, destaca que precisamente sería a visibilidade das causas o que gañaría a sociedade ao adoptar un dos dous. “O caso de Diana Quer vai quedar como un máis, como o de Nagore Laffage. Así se invisibiliza o machismo, a desigualdade, o abuso sexual como expresión de dominación e control das mulleres”, explica. Hai dous motivos para mostrar todo iso que hai detrás: que teña implicacións xurídicas e que se xere unha cultura de rexeitamento.
Vives, que compareceu no Congreso con motivo do Pacto de Estado expoñendo datos, desenvolveu con expertas de 27 países europeos un proxecto para crear un observatorio do feminicidio da UE. Entre todas acordaron que había dúas claves esenciais para que un rexistro deste tipo sexa eficaz. A primeira é a vontade política, “igual que foi necesaria no seu momento para asumir o concepto de violencia de xénero”. A segunda é a formación, “mesmo a nivel técnico, para solicitar datos (desde saber tomar nota no hospital ata policiais), pero tamén para que se cree sensibilidade”.
A familiarización co termo é un feito en América Latina, onde está recoñecido dunha maneira ou doutra nuns 15 países.
“Con todas as melloras que houbo nos últimos 15 anos canto ao rexistro e concienciación da violencia de xénero, creo que sería posible tamén un cambio nisto”, sostén. A familiarización co termo é un feito en América Latina, onde está recoñecido dunha maneira ou doutra nuns 15 países. A hexemonía aí é tal que o Papa falou de erradicar a “praga” do feminicidio na súa visita a Perú. Atencio, arxentina como Francisco, explica que se debe ao longo percorrido histórico na rexión, onde se acuñou e onde máis teóricas o desenvolveron, pero tamén ao contexto: “Trátase do continente con máis prevalencia e con taxas máis altas de feminicidio”.
Eses datos teñen que ver cun dos dous mitos aos que achaca que en España non callase aínda: que se asocie cun “asasinato masivo” que só ocorre alén do Atlántico, non aquí. “Só nos referimos a iso para falar doutros países”. O outro mito está relacionado coa concepción de feminicidio como "crime de estado cómplice", e iso "non é unha situación que se dea necesariamente en todas as sociedades nin sempre". "Creo que si podemos falar de certa complicidade, ou mellor, de responsabilidade, cando, por exemplo, unha muller é asasinada cunha orde de protección en vigor. Cando non se fixo todo o que había ao alcance", reflexiona Atencio.
Lexislación en España
En Galicia o PP negouse en 2015 a incluír o termo nas leis galegas pero en 2017 xa si o aceptou
Malia que si existen intencións de ampliar a Lei á violencia ocorrida fóra da parella, como a defendida por Unidos Podemos no seu programa electoral e para o Pacto de Estado, o concepto concreto oficializouse en poucas ocasións. En Galicia, en 2015 o PP negouse a incluír o termo nas leis galegas, como pedía o BNG, argumentando que non importaba como se lle chamase ao feito. Pero ano e medio despois, e tamén a proposta do BNG, os populares galegos xa si asumían o termo.
Concepción Gorjón, experta en Dereito Penal e Violencia de Xénero da Universidade de Salamanca, opina que aínda que o feminicidio si é un termo con moito poder político "ao poñer de manifesto as estruturas nas que hai que profundar e que levan a un home a matar a unha muller" non sería tan necesario que estivese incluído no propio Código penal. Si ve positivo que se teña en conta para as estatísticas e de forma institucional, "igual que se di portavoza e xera balbordo", "pero o fundamental é que nos atrevamos como sociedade. O Código penal adoita chegar tarde e mal, cando a muller xa está asasinada. Non é moi útil para educar".
O Observatorio Contra a Violencia Doméstica e de Xénero ampliou a análise de sentenzas e contabiliza os casos de asasinatos fóra da parella, como o de Diana Quer
En 2018 e a consecuencia do Pacto si se produciu un lixeiro cambio: amplíanse os informes e análises de sentenzas elaborados polo Observatorio Contra a Violencia Doméstica e de Xénero para contabilizar os casos de asasinatos fóra da parella, polo que si entraría Diana Quer. Desta maneira tamén se cumpre o convenio de Istambul, ratificado por España. "Con iso preténdese visibilizar estoutras formas de violencia sobre a muller e a consecuente concienciación social sobre iso", confirma Ángeles Carmona, presidenta do órgano. Canto á posible incorporación do termo feminicidio no Código penal, limítase a remitirse á inclusión do agravante de xénero "en todos os casos nos que resulte probado o elemento subxectivo de motivos machistas, ou por razóns de xénero, nos casos de agresión sexual e abuso sexual".
“Creo que aínda estamos a tempo en España: as directrices da UE están a incorporalo, na ONU xa se fala disto”, lembra Atencio. Refírese a que a relatora de Nacións Unidas para a Muller, Dubravka Simonovic, pediu formalmente en novembro un Observatorio contra o Feminicidio. E lamenta: “O termo xa callou en moitos sitios de maneira moi forte. España sempre foi á vangarda noutros temas. Ao non utilizalo, quedamos esta vez á marxe da axenda global”.
