A infancia non sempre existiu tal e como hoxe a entendemos. Non é unha realidade natural ou universal, senón unha construción histórica, cultural e simbólica que foi mudando ao longo dos séculos

A infancia non sempre existiu tal e como hoxe a entendemos. Non é unha realidade natural ou universal, senón unha construción histórica, cultural e simbólica que foi mudando ao longo dos séculos. Como demostrou Philippe Ariès, foi a partir da modernidade cando a infancia se comezou a diferenciar como etapa separada da vida adulta, con necesidades propias, un ritmo distinto e un valor en si mesma. A aparición da escola obrigatoria, da pediatría, da literatura infantil ou mesmo do dereito á protección foron configurando ese espazo social chamado “infancia”.

Mais esta conquista —relativamente recente— semella estar en perigo. Hoxe asistimos a un fenómeno paradoxal: mentres se fala máis ca nunca dos dereitos da infancia, as condicións para que exista un tempo infantil real vólvense cada vez máis fráxiles. A sociedade da velocidade, da hiperestimulación e do rendemento tende a colonizar tamén as etapas temperás da vida. A infancia, en lugar de ser un tempo de preparación simbólica, está a converterse nun anticipo da adolescencia.

Vémolo en anuncios de roupa infantil con poses adultas e olladas que imitan a sedución. Vémolo en concursos televisivos onde nenos cantan cancións de desamor que non entenden. Vémolo en nenas de oito anos con redes sociais abertas ao público, con máis filtros ca xogos, con máis exposición ca protección.

Mais esta conquista —relativamente recente— semella estar en perigo. A sociedade da velocidade, da hiperestimulación e do rendemento tende a colonizar tamén as etapas temperás da vida. A infancia, en lugar de ser un tempo de preparación simbólica, está a converterse nun anticipo da adolescencia

Durante o verán, esta realidade intensifícase. En moitas familias con poucos recursos ou sen rede de apoio, os menores pasan longas xornadas sós ou sen alternativas de ocio estruturado. Non hai campamentos, non hai viaxes, e tampouco tempo dispoñible por parte dos adultos, que seguen traballando. A pantalla convértese entón nunha compañía permanente. Internet aparece como unha solución práctica —unha forma de encher o tempo e mitigar a soidade—, pero tamén como un espazo que amplifica a desvinculación. O teórico Geert Lovink falou da “tristeza da internet”, desa sensación de promesa incumprida, de ilusión que non se materializa, de decepción silenciosa. Ao final, moitos nenos e nenas acaban por vivir un verán cheo de contidos pero baleiro de experiencia.

E con todo, o verán podería ser un tempo magnífico para crecer. Un tempo de liberdade, de vínculos e aprendizaxes informais, de descubrimentos e desafíos progresivos. Pero para iso os nenos e nenas teñen que estar acompañados. Precisan adultos presentes, emocionalmente dispoñibles, atentos ao que non se di. Precisan tamén políticas públicas que entendan que a protección da infancia non se suspende nos meses de vacacións escolares. Que a escola, máis alá da aula, pode e debe funcionar como centro de recursos abertos á comunidade. Que os centros educativos poderían manterse abertos no verán, ofrecendo actividades culturais, artísticas, deportivas, e dando emprego a educadores sociais, a monitores, a profesionais da infancia.

En moitas familias con poucos recursos ou sen rede de apoio, os menores pasan longas xornadas sós ou sen alternativas de ocio estruturado. Non hai campamentos, non hai viaxes, e tampouco tempo dispoñible por parte dos adultos, que seguen traballando. A pantalla convértese entón nunha compañía permanente

Precísase tamén que os campamentos de verán non sexan un luxo reservado a quen pode pagalos, senón un dereito ampliado a todas as crianzas. Que os tempos escolares e laborais sexan máis compatibles, para que as familias non teñan que facer malabares imposibles cos seus dous traballos para pagar o alugueiro ou a hipoteca. Que o tempo dos nenos non dependa só do poder adquisitivo dos pais, senón que sexa considerado un ben común, unha responsabilidade compartida.

As rúas, as prazas, as bibliotecas, os centros culturais, os parques… deberían estar pensados tamén para a infancia. Con espazos seguros e estimulantes. Con tempo sen présa. Con adultos que non só controlan, senón que acompañan sen invadir, escoitan sen xulgar, frean sen asustar. O verán pode ser unha marabillosa escola de vida, ou un deserto afectivo e simbólico. Depende de nós.

Precísase que os campamentos de verán non sexan un luxo reservado a quen pode pagalos, senón un dereito ampliado a todas as crianzas. Que os tempos escolares e laborais sexan máis compatibles, para que as familias non teñan que facer malabares imposibles

Cada vez é máis frecuente atopar criaturas con referentes afectivos, estéticos e comportamentais propios de etapas máis avanzadas, pero sen a estrutura psíquica nin a madurez corporal para comprendelos. Esta adolescentización prematura —esta especie de adolescencia sen puberdade— produce unha tensión insostible: o corpo non está listo, pero a cultura empúxaos a actuar como se o estivera. O resultado é a perda dun tempo fundamental para o desenvolvemento emocional, cognitivo e relacional.

Durante o chamado período de latencia —entre os seis e os doce anos, aproximadamente— o neno ou nena comeza a consolidar a simbolización, a integrar normas sociais, a ampliar os vínculos máis alá da familia e a investir na aprendizaxe e no xogo regrado. É unha etapa de gran importancia psíquica: permite que o eu se fortaleza, que o pensamento se volva máis complexo, que a pulsión se canalice en actividades creativas.

Philippe Gutton advertía que sen unha separación clara entre infancia e adolescencia, o tránsito madurativo vólvese difuso. Se non hai tempo para que a infancia se desenvolva, tampouco haberá base suficiente para que a adolescencia se constrúa con identidade. O paso dunha etapa a outra require un proceso interno, non só cambios fisiolóxicos.

Desde unha mirada relacional, cando se lle retira a un neno o dereito a vivir o seu tempo, non se lle está adiantando no camiño da madurez: estáse empurrando a adaptarse sen comprender, a reproducir formas sen habitalas, a sobrevivir onde debería crecer. Donald Winnicott escribía que só pode aparecer creatividade onde hai un espazo seguro para xogar, para estar sós sen medo, para experimentar sen ser xulgados. Ese espazo non xorde espontaneamente: precisa ser coidado, delimitado, sostido.

Para que serve a infancia, entón? Para construír un lugar propio no mundo, para ensaiar vínculos sen as presións do desexo adulto, para aprender a tolerar a frustración e descubrir o pracer de saber, para formar unha identidade con raíces. Serve para ler un cómic sen entender todas as palabras, para mirar a choiva bater nos cristais sen présa, para facer preguntas que non teñen resposta

¿Para que serve a infancia, entón? Para construír un lugar propio no mundo, para ensaiar vínculos sen as presións do desexo adulto, para aprender a tolerar a frustración e descubrir o pracer de saber, para formar unha identidade con raíces. Serve para ler un cómic sen entender todas as palabras, para mirar a choiva bater nos cristais sen présa, para facer preguntas que non teñen resposta. Para habitar o corpo sen vergoña. E sobre todo, para non ter que ser maiores antes de tempo.

Preservar a infancia non é un luxo nin un capricho: é unha responsabilidade colectiva. Significa garantir que ese tempo exista, que sexa vivido e que cumpra a súa función humanizadora. Porque sen infancia non hai adolescencia posible. E sen ambas, tampouco hai adultez que sosteña.