Paul Ríos (Getxo, 1974) é un activista pola paz e os dereitos humanos con máis de 30 anos de labor a prol do diálogo e a convivencia no País Vasco. Foi voceiro do movemento pacifista Elkarri durante máis dunha década e logo coordinador de Lokarri, a entidade sucesora que foi disolta en 2015 e que avogou sempre por un acordo colectivo que propiciase a fin da violencia. Lokarri -e o propio Paul Ríos- foi clave en facilitar un diálogo que desembocou na Conferencia Internacional de Paz de San Sebastián, no Palacio de Aiete, en outono de 2011. Tres días despois daquel cumio, ETA anunciaba o "cesamento definitivo da súa actividade armada" nun comunicado. Unha década despois, fai balance. 

"Podemos dicir que xa hai un consenso á hora de entender o noso pasado: que o que pasou nunca debería ter pasado e que non se pode volver repetir"

As últimas declaracións de Arnaldo Otegi e a esquerda abertzale, amosando o seu "pesar e dor" ás vítimas de ETA e asegurando que o seu sufrimento "nunca debeu producirse", son a peza que faltaba tras dez anos sen terrorismo?

É unha peza moi importante que faltaba. Concedo moita importancia a que cada sector sociopolítico analice o que pode achegar en clave de convivencia e, na medida na que ETA se sentía parte da esquerda abertzale, esta tiña unha grande ocasión para facer algo que realmente puidese contribuír a que tivesemos un mínimo compartido nesas bases para afrontar a convivencia. Esta idea de que o que fixo ETA nunca se tivo que ter producido, xunto coa xa manifestada antes de que non se ten que volver repetir, fan que se poida dicir, sen dúbida ningunha agora si, que hai un consenso á hora de entender o noso pasado. E é precisamente iso: un pasado que non tería que terse producido e que non debemos repetir en ningún caso. 

Esas dúas ideas son a base, pero segue habendo demasiados relatos diferentes sobre o acontecido?

Falabámolo precisamente con vítimas e algún cargo político nun acto de homenaxe nestes días. Comentáballes que se me poño a explicarlles aos meus fillos o que pasou, terei o meu relato en base ás miñas vivencias, pero outros terán outro... Imaxinemos como pode ser o dunha vítima. Pero se todos puidésemos concluír con esas dúas ideas, a de que non debe volver repetirse e a de que nunca debeu pasar, a conclusión é moi potente para desde ela poder situarse de cara ao futuro. 

"Se cadra falta que a mesma mensaxe da esquerda abertzale respecto de ETA a fagan agora outros respecto do GAL e dos abusos policiais"

Conseguir un relato compartido por toda a sociedade é imposible?

O ser humano é un ser narrativo e esa narración que cadaquén fai do seu pasado está moi filtrada por certa subxectividade, polas súas vivencias. É imposible que o mesmo feito e o seu relato sexa igual cando xuntas dúas persoas, e máis cando se refire ao que pasou nos últimos 40 anos. Pero tampouco podemos dicir, sen máis, que non nos imos poñer de acordo porque nalgúns mínimos si que podemos. Eses mínimos, ás veces, prodúcense por destilación e precisan moito tempo. Pasaron dez anos e fóronse destilando esas dúas pingas, esas dúas ideas que son un mínimo común denominador. Aínda que pareza pouco, é moi poderoso. 

Logo da declaración da esquerda abertzale, que outras pezas faltan para completar o crebacabezas?

Non son moito de poñer deberes en todos os sitios, pero se cadra falta que esta mesma mensaxe se faga tamén respecto do GAL e dos abusos policiais, e que vaia acompañada cun recoñecemento efectivo de todas as vítimas, sen distinción. Á mesma vulneración de dereitos humanos, mesma reparación. Tamén sería importante que cada sector sociopolítico fose capaz de facer unha minima reflexión sobre a súa actuación no pasado. Con isto, estaríase achegando moito á convivencia. 

A que se refire?

Eu mesmo, na última charla que din en nome de Lokarri, pouco antes da súa disolución en marzo de 2015, aproveitei para facer autocrítica. É moi importante que un mesmo, con honestidade, recoñeza o que fixo mal e o que fixo ben, pero que recoñeza os erros. Evidentemente, non todo o mundo ten o mesmo nivel de responsabilidade. Non é o mesmo ETA ou quen apoiaba a ETA que a miña organización, que se puido equivocar pero non vulnerou dereitos humanos. No entanto, facer autocrítica é un exercicio que nos axudaría a liberarnos de certas pantasmas e cadeas do pasado e avanzar no futuro cunha vontade máis compartida. 

"As benvidas a presos de ETA hai que organizalas doutra maneira; exaltar persoas que usaron a violencia é reforzar unha épica da violencia, a mensaxe é negativa"

Entre esas axudas á convivencia e a un futuro con vontade máis compartida, inclúese que desaparezan os ongi etorris, as benvidas públicas a presos de ETA que saen do cárcere?

Aquí hai que partir dunha base: hai varias resolucións xudiciais que xa dixeron que non eran ilegais, polo que non estamos falando no terreo da legalidade, senón no da reconstrución da convivencia. Coa declaración feita o luns pola esquerda abertzale, esa intención manifestada debe estar baseada nun exercicio de empatía. Hai que saber colocarse no lado da vítima, no de quen sufriu a violencia de ETA ou destas persoas que son recibidas á súa saída do cárcere... Hai que facerse a pregunta: quero recibir a meu familiar ou amigo? Evidentemente, si. Como cres que o van vivir as vítimas? Pois o certo é que o viven dun xeito moi duro porque é recibir publicamente persoas que vulneraron os dereitos humanos. A seguinte pregunta sería se podo recibir este amigo ou familiar doutra maneira e sen xerar esa dor ás vítimas. Eu creo que si hai maneiras. Logo hai que facer unha reflexión máis profunda sobre isto...

Cal?

Queremos cultivar unha cultura de paz? Se a resposta é si, facer exaltación de persoas que usaron a violencia é reforzar unha épica da violencia. A mensaxe que transmites é que os verdadeiros valentes son os que usan a violencia e iso é negativo. Isto hai que tratalo doutra maneira e xa se fixo. Desde 2012 houbo recibimentos de presos e conseguiuse que se realizasen no ámbito privado, e así foi durante anos. De feito, este ano só houbo dous recibimentos públicos cando no anterior foron sete, pero é certo que sería conveniente que en todos os casos se organizasen doutra maneira, tanto polas vítimas como para sementar unha cultura de paz. 

Canto máis tempo pasa da fin de ETA, máis filmes, libros ou documentais xorden vinculados ao conflito e ao terrorismo. Cre que a sociedade vasca está preparada ou pode supoñer un problema abordar algo tan doloroso e tan próximo no tempo?

Todo o contrario. As artes, en todas as súas expresións, supoñen un achegamento á memoria e á convivencia que vai moito máis aló, ao terreo do simbólico e ao artístico, e axudan a que nos acheguemos ao tema dun xeito moito máis natural. Por poñer un exemplo, o filme Maixabel ten posiblemente moita máis potencia á hora de xerar un debate público sobre a convivencia que unha mesa redonda. É algo positivo e que se pode aproveitar, pero sempre co coidado de non pensar que un libro ou unha novela se converte automaticamente na historia do que ocorreu. Supoño que sabes de que falo. Non era unha pretensión nin tan sequera do autor, pero de súpeto houbo intentos por converter un libro no relato do que ocorreu e tampouco se pode intentar facer que traguemos con calquera cousa. En todo caso, si é bo que existan filmes, libros, cómics... Porque ademais aquí non tivemos un Mundial de fútbol como en Suráfrica, que en 2010 supuxo a culminación da reconciliación. Non tivemos iso, pero podemos ter outras cousas que nos vaian axudando a ter unha visión compartida sobre o que sucedeu. 

"Un filme como 'Maixabel' ten moita máis potencia á hora de xerar un debate público sobre a convivencia que unha mesa redonda"

Que pensa cando escoita críticas a unha parte da sociedade vasca polo seu "silencio" ante o terrorismo de ETA?

Houbo quen estivo moi metido e houbo quen non, pero de 3 millóns de habitantes, en Lokarri eramos entre 2.500 e 3.000 socios e arredor dun milleiro activos; en Gesto por la Paz andaban sobre as 2.000-3.000 persoas mobilizadas acotío... Comparados estes datos cos doutros lugares do mundo onde puiden asistir a procesos de paz, son cifras bastante altas. Logo teñamos en conta que Elkarri levou a cabo iniciativas sociais apoiadas por 150.000 persoas ou que houbo manifestacións de medio millón en Bilbao contra ETA e o terrorismo... A mobilización foi moi intensa e durante bastante tempo, aínda que logo é certo que houbo unha parte da sociedade que non participaba ou que o vivía bastante de lonxe. 

Son inxustas algunhas das críticas nese aspecto?

Hai que poñerse na situación. Estes días, nun acto polo 10º aniversario da fin de ETA, preguntáronlles a uns nenos de 8-9 anos se sabían o que era un atentado e non tiñan nin idea. Eu, pola contra, nacín en 1974, co franquismo aínda vivo e ETA xa actuando, vivín ao carón dunha casa cuartel da Garda Civil e con 6 anos xa escoitara bombas, xa sabía o que era aquilo... Unha xeración moi grande, unha parte moi importante da cidadanía vasca naceu en medio disto e tivo que facer a súa vida nestas circunstancias. Foi moi complicado. É certo que hai que facer autocrítica porque, aínda que estabamos contra a violencia e pola paz, custounos moito decatarnos de que detrás desas palabras había moitas persoas que estaban sufrindo moito. Lamento que chegásemos tarde a esa empatía coas vítimas, aí si que fallamos como sociedade, pero afortunadamente déronse pasos para remedialo. O que non estou de acordo é con iso que se di desde fóra de que "a sociedade vasca mirou cara a outro lado"... Non é así. Nacemos nisto, sabías que cando ías tomar algo cos amigos sendo mozo ías rematar nun bar coas reixas baixadas porque fóra había unha manifestación, cargas policiai, violencia... É incrible dicilo pero esa foi a nosa vida. 

"Nenos de 8 anos agora en Euskadi din que non saben o que é un atentado pero eu con 6 xa escoitara bombas; moita xente nacemos nisto, esa foi a nosa vida"

A situación dos presos de ETA, a súa dispersión, a reintegración na sociedade... É ese outro dos grandes problemas?

A dispersión xa case rematou porque todos os presos de ETA están próximos a cárceres do País Vasco e creo que dentro de non moito tempo, tendo en conta a disposición que hai, é probable que a maioría estean en prisións vascas, polo que se terá acabado con gran parte do sufrimento que está arredor dos presos. Logo quedará unha tarefa que é a máis complicada: como afrontas a súa reintegración social. Habendo conseguido o primeiro e cos anos que pasaron xa desde que ETA deixou a violencia e se disolveu, haberá mellores condicións e máis tranquilidade para afrontalo, para que eles poidan levar ese proceso de reintegración social como calquera outra persoa que saia da cadea.