Colectivos como Amnistía Internacional amósanse preocupados pola falta de “precisión” do texto e piden retocar a proposta de desordes públicas para que só se castiguen “actos de violencia ou intimidación graves”

O intento para sacar do Código Penal o delito de sedición xa está en marcha na Cámara Baixa. O Congreso dos Deputados deu o xoves o visto e prace ao comezo da tramitación da proposición de lei impulsada por PSOE e Unidas Podemos para sacar do ordenamento xurídico un tipo penal que suscitara unha intensa discusión xurídica –e política– desde o outono quente vivido en Catalunya hai xa un lustro. Por iso é polo que ata o de agora recibiu atención a reforma, fundamentalmente, desde o prisma do procés. Pero os cambios normativos propostos, con todo, tamén abriron un profundo debate desde o punto de vista social. Algúns colectivos temen que a nova redacción, de quedar como está, poida deixar a porta aberta á criminalización da protesta pacífica pola ambigüidade ao redor de determinados aspectos. Un extremo que, con todo, descartan algúns especialistas en Dereito Penal consultados por infoLibre.

Desde que a proposta se presentou hai un par de semanas, algunhas formacións políticas alertaron do posible dobre gume que pode ter a reforma do Código Penal exposta. "Está ben que deixe de existir un delito anacrónico como a sedición, que foi utilizado para criminalizar o independentismo catalán, pero non poden entrar pola porta de atrás outro tipo de delitos que criminalizan a protesta social", afirmou o ex-líder de Podemos Pablo Iglesias o mesmo día que se levou ao Congreso a proposición de lei. Isto é algo que preocupa aos morados. De aí que estean a estudar ben o texto a nivel xurídico antes de decidir se tratan ou non de modificalo no procedemento de emendas, que se espera que se prolongue ata a primeira semana de decembro. "Consultamos a diferentes persoas e colectivos e non hai un consenso", recoñecen fontes parlamentarias.

O tipo básico que consta na reforma do delito de desordes públicas, onde agora se pretenden meter todos aqueles feitos que puidesen ter encaixe na vella sedición, non se moveu nada de nada en relación ao castigo: de seis meses a tres anos. Agora ben, si que variou respecto da súa redacción. Na actualidade, resérvase para quen "altere a paz pública executando actos de violencia sobre as persoas ou sobre as cousas, ou ameazando a outros con levalos a cabo". A reforma, con todo, vincula o tipo non só a "actos de violencia", senón tamén de "intimidación". E inclúe, dentro destes, tamén a obstaculización das vías públicas "ocasionando un perigo grave para a vida ou saúde das persoas" ou a invasión de "instalacións ou edificios", dúas cuestións que non figuran no articulado actual. Todo iso, nun intento de "atentar contra a paz pública".

Penalistas consultados non ven risco de que o texto facilite que se colen dentro deste tipo calquera acto de desobediencia civil ou manifestación ao requirirse ese contexto violento

A Amnistía Internacional resúltalle preocupante, xustamente, como se atopa redactado este artigo. Por iso, consideran necesario retocalo para asegurar que só se castiguen "actos de violencia ou intimidación graves" e non poida servir como fenda para coar calquera acción que leve a cabo durante, por exemplo, unha sentada para paralizar un desafiuzamento. E onde se poñería a liña vermella? Daniel Canales, investigador do colectivo especializado en dereitos humanos, recorre para iso á observación xeral 37 do Comité de Dereitos Humanos de Nacións Unidas: "A 'violencia' adoita implicar o uso polos participantes dunha forza física contra outros que poida provocar lesións, a morte ou danos graves aos bens. Os empuxóns ou a interrupción do tráfico de vehículos ou peóns ou das actividades diarias non constitúe 'violencia".

Para o investigador é importante marcar claramente os límites. Éo porque disto depende tamén a aplicación do tipo agravado, que impón castigos de entre tres e cinco anos de cadea –antes eran dun a seis no agravado– cando os feitos descritos anteriormente os cometa "unha multitude cuxo número, organización e propósito sexan idóneos para afectar gravemente a orde pública". "Non sanciona situacións reais de alteración real e efectiva da orde pública, senón a mera posibilidade de poñelo en perigo", quéixanse desde Amnistía Internacional. Por iso, piden maior "precisión". Algo no que tamén abundou nun artigo en Público Ramón Soriano, catedrático emérito de Filosofía do Dereito na Universidade Pablo de Olavide: "A formulación (...) adoece de numerosos conceptos xurídicos indeterminados".

Non hai desordes sen violencia ou ameaza dela

Os catedráticos de Penal consultados por infoLibre conceden que todo no dereito está suxeito a interpretación. Pero non cren que a nova redacción vaia supoñer, a priori, un problema. Así, consideran que no novo articulado exposto seguirían sen ter cabida no tipo de desordes públicas un acto de desobediencia civil, como pode ser a paralización dun desafiuzamento. Á fin e ao cabo, esta é pacífica por definición, polo que non se daría o requisito fundamental da violencia que requiren as desordes públicas. E o mesmo pasaría no caso dunha manifestación. Por moito que altere a normal convivencia, obstaculice vías ou invada instalacións ou edificios, se non hai violencia non hai posibilidade de recorrer a este mesmo tipo penal.

Agora ben, a nova redacción exposta establece a existencia dunha "intimidación" como requisito suficiente para poñer sobre a mesa un delito de desordes públicas. Pero non calquera cousa pode considerarse como tal. "É unha ameaza clara e certa de exercer a violencia", resume Joan Carles Carbonell, catedrático de Dereito Penal na Universitat de València. E iso non é algo que, como lembra o seu colega da Universidade de Barcelona Joan Josep Queralt nun recente artigo en elnacional.cat, determine o medo pasado pola propia vítima: "Fai falta ter en conta o contexto (lugar apartado ou escuro ou descoñecido), a posición dos suxeitos (cinco contra un...), o medio utilizado (verbal, instrumentos perigosos, promesas cribles de males futuros)".

E se xa ven complicado calquera encaixe xurídico dunha protesta no tipo básico a condición de que non se pasen determinados límites, moito máis difícil é que se poida incluír no agravado. Máis que nada porque non só ten que darse ese contexto de violencia ou intimidación, senón que, ademais, ten que estar orientado a unha afectación grave da orde pública, entendendo como tal, segundo o definiu o Supremo nalgunha ocasión, o "funcionamento normal das institucións e dos servizos". E teno que levar a cabo unha "multitude", o que parece orientado a mobilizacións de miles de persoas e que se afasta do habitual en, por exemplo, a paralización dun desafiuzamento. "Isto está pensado, por tanto, para supostos realmente duros, para feitos que sexan moi graves", resalta Manuel Cancio, catedrático de Dereito Penal da Universidade Autónoma de Madrid.

Unha ocupación de locais que leva castigada desde 2015

Outra forma de protesta que se popularizou nos últimos anos é a que ten que ver coas ocupacións. O pasado mes de abril, medio cento de persoas concentráronse no vestíbulo dun hotel de Barcelona para protestar pola intención da súa propietaria, unha construtora, de desafiuzar unha nave ocupada por un colectivo veciñal que defendía o uso público das instalacións. Mesma estratexia á que recorreron –e seguen recorrendo– os grupos antidesafiuzamentos para tentar frear a expulsión de familias enteiras das súas vivendas ou negociar alugueiros sociais. Neste caso, as protestas adoitan levarse a cabo nas oficinas ou sucursais dos principais bancos, que tamén foron ocupadas nalgúns casos para denunciar e protestar contra o peche masivo destas entidades no mundo rural.

O texto da reforma proposta por PSOE e Unidas Podemos inclúe unha pena de prisión de tres a seis meses para aqueles que, sen facer uso da violencia e a intimidación, "actuando en grupo invadan ou ocupen, contra a vontade do seu titular, o domicilio dunha persoa xurídica pública ou privada, un despacho, oficina, establecemento ou local, aínda que se atope aberto ao público, e causen con iso unha perturbación relevante da paz pública e da súa actividade normal". Pero isto non é, nin moito menos, novo. É algo que xa está no actual Código Penal. E que se encargou de introducir o Goberno de Mariano Rajoy na reforma que levou a cabo no ano 2015, cando nun contexto de crise económica a protesta social estaba á orde do día.

Desta maneira, Cancio cre que a reforma, aínda que dá algúns pasos na boa dirección, non retrocede demasiado respecto a o establecido polos conservadores hai sete anos. Así, por exemplo, mentres que celebra a eliminación do artigo que castiga a "distribución ou difusión pública" de "mensaxes" ou "consignas" que inciten ou poidan reforzar a decisión de levar a cabo un delito de desordes públicas, que podía terminar castigando a liberdade de opinión ou expresión, non ve con bos ollos que se siga situando ao mesmo nivel a violencia contra as persoas e contra as cousas: "Aquela que se exerce sobre obxectos, como podería ser romper un valo, non pode ser igual de grave que o lanzamento de pedras á policía".