A xustiza restaurativa é unha fórmula de resolución de conflitos no ámbito penal que ofrece a vítimas e agresores un espazo de encontro alternativo ao sistema xudicial. En España practícase menos que noutros países de Europa e, sobre todo, está excluída dos casos de violencia de xénero e violencia sexual contra a muller. 

Carme Guil Roman é presidenta do Grupo Europeo de Maxistrados pola Mediación (GEMME España) e promove a incorporación desta xustiza restaurativa a máis procesos. Estivo este xoves en Santiago, convidada pola asociación Andaina de mulleres (editora da revista Andaina), para ofrecer no Museo do Pobo Galego unha conferencia sobre xustiza restaurativa nos casos de violencia sexual. A charla serviu para abrir o ciclo Mocidade nun tempo de incerteza. Violencia sexual e normas de xénero.

Guil reclama "unha mirada restaurativa que poña no centro do conflito ás persoas e que nos permita xerar modelos de diálogo, de escoita activa, de empatía e na que os afectados e o resto da comunidade participen activamente" e critica o punitivismo, que cualifica como "crenza máxica de que calquera problema de convivencia soluciónase de xeito preferente aplicando o castigo" en forma de máis anos de prisión.

Neste senso, Andaina pregúntase se o castigo "é sempre a mellor solución para calquera problema, se melloran os vitimarios logo do cumprimento das condenas, se estamos facendo algún traballo nos cárceres para que isto se logre, ou se nos preocupamos de saber se as vítimas se senten atendidas nas súas necesidades". Falamos con Carme Guil.

"A xustiza restaurativa busca abordar as consecuencias do delito e o dano que se causou e a forma de reparar este dano. Céntrase na vítima, nun espazo de escoita, de atención aos seus intereses e ás súas necesidades"

En que consiste a xustiza restaurativa?

É un proceso no que poden participar -sempre de forma voluntaria e confidencial- tanto a vítima que sufriu o delito como a persoa responsable ou presuntamente responsable do delito e tamén membros da comunidade. É dicir, hai diversidade de metodoloxías en xustiza restaurativa. O obxectivo é abordar as consecuencias do delito e o dano que se causou e a forma de reparar este dano. O proceso céntrase na vítima nun espazo de escoita, de atención aos seus intereses e ás súas necesidades; e de cara ao vitimario focalízase na responsabilización e a reparación do dano que causou.

"Os encontros cara a cara son bastante excepcionais. Hai moitísimas metodoloxías, o encontro é unha delas, pero non é o principal, precisamente"

Agora moita xente ten na cabeza este tipo de procesos grazas a Maixabel. Pero entendo que non se reduce a un encontro cara a cara, non? De feito, moitas veces estes encontros cara a cara non teñen por que darse...

Exacto, os encontros cara a cara son bastante excepcionais. Hai moitísimas metodoloxías, o encontro é unha delas, pero non é o principal, precisamente. É dicir, poden darse e teñen uns efectos moi beneficiosos, pero como sempre depende da necesidade e a vontade da vítima, pois realmente en moitas ocasións non se producen. O proceso pódese dar de forma indirecta a través dos facilitadores, de xeito que o contacto sexa sen encontro entre as dúas partes.

Pódese facer tamén con outras metodoloxías, como habitualmente se fai, por exemplo, en Canadá ou Nova Zelandia, países que están moi habituados a estes procesos, con círculos de diálogo: persoas que interveñen como representantes da comunidade, ademais dos directamente afectados, ou ben a través de conferencias nas que se inclúen outra serie de persoas, que dalgunha forma participan nesa reparación do delito.

"É importante para ela que alguén escoite e entenda as consecuencias que para a súa vida tivo o delito. Porque no proceso penal o único que lle preguntamos é polo que pasou, non por como lle fixo sentir, polos efectos que para ela tivo ou polo que ela necesita neste momento"

Que efectos positivos ten a xustiza restaurativa, sobre todo para as vítimas?

Os espazos restaurativos precisamente o que abordan son os intereses, as necesidades e as emocións da vítima. Non é unha terapia, pero é un espazo no que a vítima pode facer preguntas, por exemplo, 'por que me pasou isto?' ou 'por que me escolleu a min como vítima?'. Isto é importante, porque en moitas ocasións o que observamos nas vítimas, sobre todo en delitos de violencia sexual, é unha culpabilización moi grande. Non só, eh? Ollo, que a vítima dun roubo con violencia tamén pode sentir que foi culpa dela, por saír a determinadas horas ou por ir por determinada rúa.

Pero nos casos de violencia sexual o medo e as preguntas moita veces persisten. Eses medos de que me volva a pasar, que volva vir por min... E todo iso é o que se aborda no proceso restaurativo. E sucede, por exemplo, que cando o vitimario, de forma directa ou indirecta dille 'elixinche ao chou, pasabas por alí e por iso elixinche, non sei quen es nin me importaba'. E iso quítalle un peso culpabilizador á vítima, porque aí entende que non tivo nada que ver ela.

Despois, é importante para ela que alguén escoite e entenda as consecuencias que para a súa vida tivo o delito. Porque no proceso penal o único que lle preguntamos é polo que pasou, non por como lle fixo sentir, polos efectos que para ela tivo ou polo que ela necesita neste momento.

Por iso defendemos que debe facilitarse a calquera vítima que queira, que poida participar nun proceso restaurativo. Porque sabemos que é a mellor forma de que a vítima poida deixar atrás as consecuencias do delito. Ou sexa, ser reparada de forma integral. Para que poida retomar a súa vida sen medo e sen ese estigma de vitimización.

"Parece un mantra que nos repetimos: que canta máis pena de prisión, máis satisfeita queda a vítima. Se se fala coas vítimas, elas din que necesitan outra cousa"

Unha condena máis severa, de máis anos en prisión, serve para reparar a vítima?

Non, non, por suposto que non. Iso parece un mantra que nos repetimos: que canta máis pena de prisión, máis satisfeita queda a vítima. Se se fala coas vítimas, elas din que necesitan outra cousa. E o proceso penal precisamente o que lles dá non é o que elas queren ou o que necesitan.

As condenas longas conseguen a reinserción dos agresores?

Non, as condenas máis longas tampouco serven para evitar que os agresores deixen de cometer delitos. En realidade, cantos máis anos de cárcere, máis dificultades teremos despois como sociedade para que esa persoa volva vivir cos outros. Porque o que fixemos foi precisamente illala de nós. Estatisticamente está demostrado que a prisión non axuda á prevención do delito.

Se a unha persoa simplemente a privamos de liberdade, pero non traballamos con ela a responsabilización do dano que causou, moi probablemente cando saia á rúa volverá cometer o mesmo delito. Iso vémolo nas cifras de reincidencia que temos. Se non incidimos nas causas do seu comportamento, moi dificilmente imos poder previr o delito.

"O que facemos prohibindo a mediación é dicirlle á vítima: 'ti non podes falar' ou 'non te queremos escoitar'. Partiuse dunha intención absolutamente paternalista e infantilizadora da muller, de considerar que ela non sabe o que lle convén e que non pode saír do círculo vicioso da violencia de xénero"

Na lei do só o si é si prohíbese expresamente a mediación - que xa estaba prohibida na lei anterior, de 2004- nos casos de violencia de xénero, mentres que no resto de delitos ou de procesos si se permite. Por que se fixo isto? Avogas por modificar a lei?

Hai que aclarar, en primeiro lugar, que xustiza restaurativa non é mediación. As vítimas non median cos seus vitimarios, porque non están nunha situación de conflito cos seus vitimarios, que o que busca solucionar a mediación, coa axuda dun mediador entre as partes. O que facemos no ámbito da xustiza restaurativa non é iso, para nada. Por iso, cando a lei di que se prohibe a mediación, eu defendo que non prohibe a xustiza restaurativa, porque é outra cousa.

Pero dito isto, no seu momento introduciuse na lei a prohibición da mediación, porque se dixo que os agresores podían aproveitar un espazo de mediación para presionar a vítima e manter así o medo que esta ten cara ao seu vitimario, buscando un mellor acordo sobre o divorcio ou sobre a relación cos fillos, etc. Por iso se prohibe. Partiuse, ademais, dunha intención absolutamente paternalista e infantilizadora da muller, de considerar que ela non sabe o que lle convén e que non pode saír do círculo vicioso da violencia de xénero. Incorrendo no erro, ademais, de considerar que todos os casos de violencia de xénero son iguais. O que facemos prohibindo a mediación é dicirlle á vítima: 'ti non podes falar' ou 'non te queremos escoitar'.

Pero a xustiza restaurativa pódese facer sen ningún encontro, como dixemos, de forma indirecta, como se fai, por exemplo, en Austria en casos de violencia de xénero, en que un facilitador traballa coa vítima e o outro co vitimario, e faise unha relación indirecta. Pódese facer tamén con vítimas substitutorias, con vítimas do mesmo delito, que é o que se fixo, por exemplo, nos encontros en Nanclares con etarras que non necesariamente participaran no asasinato desa vítima, pero cuxas motivacións eran extrapolables. O importante é crear ese espazo para que a persoa realmente se dea conta do dano que causou e se responsabilice do dano que ocasionou coa súa conduta violenta.

"Non dicimos que a xustiza restaurativa substitúa o proceso penal, senón que é necesario non máis penas, senón que de todos os recursos públicos que estamos a destinar a máis penas de prisión destinemos unha parte á abordaxe restaurativa das vítimas"

Antes falabas de Austria, de Canadá ou Nova Zelandia. Noutros países está moito máis instituído este tipo de procesos. Pola túa experiencia recente e polo traballo que vés facendo, es optimista de cara a que en España se vaia consolidando esta metodoloxía? Porque o ambiente social e mediático semella ser o contrario e parece que o que prima é o punitivismo como solución...

No ano 2018 tivemos unha recomendación a nivel europeo que dicía que todos os Estados membros debían implementar servizos de xustiza restaurativa para que todas as vítimas dos delitos puidesen acceder e eles como un dereito. En España, na recente Lei Orgánica 1/2025 de eficiencia procesual, conseguimos a inclusión dunha regulación de xustiza restaurativa. Polo tanto, agora xa temos unha lei que recolle o que é a xustiza restaurativa e o seu papel no proceso penal. Temos tamén unha modificación integrada na Lei de axuizamento criminal.

Que é o que falta? Falta a implicación e a coordinación das administracións. Primeiro, para crear sistemas de xustiza restaurativa que funcionen, que sexan seguros, que sexan de plenas garantías para vítimas e para vitimarios e que implementemos a paradigma restaurativo no cumprimento da pena.

Teño esperanzas? Si, pero son impaciente porque levo moitos anos sabendo os beneficios da xustiza restaurativa, vendo por exemplo como en Cataluña levan 25 anos en marcha e que hai dúas mil vítimas ao ano que participan en procesos restaurativos. Hai moito traballo que facer e ás vítimas témolas abandonadas. O proceso penal non pode ser a única resposta. Non dicimos que a xustiza restaurativa substitúa o proceso penal, senón que é necesario non máis penas, senón que de todos os recursos públicos que estamos a destinar a máis penas de prisión destinemos unha parte á abordaxe restaurativa das vítimas. E iso é o que temos que dicir alto e claro e esixilo aos que nos gobernan.