O despoboamento e o envellecemento das zonas rurais é unha das cuestións clave da Galicia actual. En máis de dous de cada tres concellos (215 localidades) os maiores de 65 duplican (como mínimo) os menores de 20, e en 87 a diferenza é de 5 a 1: cinco maiores de 65 por cada menor de 20 anos. O rural galego continúa a expulsar poboación moza cara ás áreas urbanas do resto de Galicia, e tamén para outras zonas do Estado.

"Aínda que estes espazos puidesen xerar emprego e renda, debemos dotalos duns servizos que permitan aos seus habitantes ter unhas condicións de vida socialmente aceptables"

Dúas xornadas de debate explorarán esta fin de semana as causas desta situación e as accións que poderían frear este proceso de despoboamento. Na Cañiza, este sábado, dúas charlas e unha mesa redonda preguntaranse "Que responsabilidade ten a administración?" e "Cal é a nosa responsabilidade como cidadáns? coa participación de Carlos Fernández Coto, Mario Outeiro, Carlos Morgade, Tamara Balboa ou os representantes de 'O Tempo da Aldea' que explicarán o traballo que dende hai anos veñen realizando na aldea de Rebordechán, en Crecente.

O día anterior en Viana do Bolo a xornada 'Galicia Baleirada' debaterá se "o despoboamento é unha causa ou un efecto?" e se "existen alternativas ou debemos afacernos a esta realidade?". Nela participarán Lourenzo Fernández Prieto, Edelmiro López Iglesias, Isidro López Dubert, Alba Díaz Geada, Eduardo Corbelle, David Soto, Emilio Carral, Teresa Rodríguez ou Xavier Simón.

Nas dúas intervirá, ademais, a profesora da USC María do Mar Pérez Fra, que posúe unha ampla traxectoria no deseño, desenvolvemento e avaliación de políticas de desenvolvemento rural. Entre outros proxectos, foi a responsable da coordinación en Galicia do Programa de Desenvolvemento Rural 2007-2013. Falamos con ela.

Hai máis consenso sobre as causas que sobre as posibles solucións, pero cales son ao teu xuízo as claves máis determinantes para explicar o proceso de despoboamento que segue a sufrir o rural galego? Pesan máis os factores económicos ou laborais, ou a falta de servizos?

"Un dos grandes problemas que teñen as zonas rurais é o elevado grao de masculinización na poboación máis nova"

As áreas rurais galegas continúan expulsando poboación nova porque non son capaces de crear emprego e renda en cantidades suficientes. Pero aínda que estes espazos puidesen xerar emprego e renda, debemos dotalos duns servizos que permitan aos seus habitantes ter unhas condicións de vida socialmente aceptables. O que temos que ter claro é que non imos poder repoboar o rural a base de heroes e de heroínas. A xente do rural demandamos unhas condicións de vida similares ás que pode haber nas áreas urbanas, acordes a unha sociedade do século XXI. Iso non significa que teña que haber un hospital en cada concello, pero si que ten que haber unha atención primaria cun mínimo de calidade, unha escola cun mínimo de calidade, servizos de ocio, unha boa conexión a Internet... Debemos facer desas zonas espazos que sexan atractivos para a poboación.

Vouche poñer un exemplo que para min é moi ilustrativo. Un dos grandes problemas que teñen as zonas rurais é o elevado grao de masculinización na poboación máis nova. As mulleres están fuxindo dos espazos rurais. Por que? Se ti colles a poboación maior de 65 anos (que é ou vai ser en pouco tempo demandadora de coidados) e a divides entre o número de mulleres entre 30 e 65 anos, o ratio para o conxunto de Galicia é de 1,1, pero nos concellos cunha baixa densidade de poboación, que son dous de cada tres en Galicia, o ratio é de 1,7. Tendo en conta que a economía de coidados recae maioritariamente nas mulleres e que nas zonas rurais os centros de día son practicamente inexistentes, ese traballo de coidados correspóndelles ás mulleres, o que dificulta moito a súa vida laboral e limita tamén as súas posibilidades de lecer. O que temos que facer é ofrecerlles a eses habitantes do rural, e en especial ás mulleres, unhas posibilidades de ter unha vida que sexa aceptable.

Falamos de sanidade, de transporte, de servizos de atención ás persoas dependentes... E tamén do ensino, porque a falta dun colexio a unha distancia mínima pode expulsar dun concello a toda unha familia...

"Dado que nas zonas rurais os centros de día son practicamente inexistentes, ese traballo de coidados correspóndelles ás mulleres"

A min gústame saír choradiña da casa. É certo que vivir no medio rural pode ter unha serie de desvantaxes, pero non tantas como a priori nos pode parecer. Eu vivo nunha zona rural, e os meus fillos teñen que coller o bus 45 minutos para ir e outros 45 minutos para volver, pero iso a min paréceme aceptable, porque a cambio están a recibir unha educación de primeiro nivel nunha destas escolas rurais, con clases nas que hai 13 nenos. Cal é o problema? Que isto está sendo posto en cuestión e moitas veces está en perigo. Por suposto, se queremos conservar este rural vivo, hai que manter estes servizos, porque doutro xeito estaremos contribuíndo a este proceso de abandono.

Un dos grandes problemas é que está a dominar un cálculo puramente economicista nas decisións que se toman dende os gobernos, calculando así se 'compensa' ou non 'compensa' a curto prazo manter aberto un determinado servizo na zona rural?

"Como sociedade estamos dispostos a facer ese esforzo para soster ese rural?"

Si, iso aplícase ao rural, pero hoxe en día está a aplicarse a todo: estamos tentando facer todas as cousas a custo cero, e isto non é posible. Como sociedade temos que parar a pensar que tipo de rural queremos, porque doutro xeito o que temos é un discurso absolutamente hipócrita. Por un lado temos as grandes declaracións: queremos un rural vivo, queremos frear o despoboamento, esta vai ser a lexislatura do rural... E isto conséguese gratis? Como sociedade estamos dispostos a facer ese esforzo para soster ese rural? Se ti colles os fondos que neste momento se están destinando a programas de desenvolvemento rural e os pos nun lado da balanza, e no outro lado pos os problemas que supostamente pretendes solventar con eses fondos, non dan as contas.

En Galicia temos, ademais, outro problema: a política de desenvolvemento rural é unha política cofinanciada: unha parte dos fondos veñen de Europa e outra parte tenos que poñer a administración española e galega. A realidade é que aos fondos que chegan da UE se lles aplica a porcentaxe mínima de cofinanciamento para poñelos en marcha, pero non se destinan recursos a maiores a estas políticas.

Serven de algo as medidas que dende a administración se están a propoñer para frear o descenso da natalidade nestas zonas?

"Dá igual a xente que naza se esas persoas unha vez que chegan ao seu período de vida activa van marchar a outros territorios"

Estamos moi preocupados polo envellecemento da poboación, por ese inverno demográfico que vén, pero o tipo de accións coas que se está enfrontando ese problema son medidas de tipo natalista, que están completamente fracasadas en calquera país moderno. Unha cousa é que ti consigas incentivar a natalidade en zonas rurais, que en moito lugares é completamente imposible, pola estrutura poboacional que xa teñen, sen apenas habitantes en idade fértil. Pero a realidade é que esas zonas continúan expulsando poboación moza. Dá igual a xente que naza se esas persoas unha vez que chegan ao seu período de vida activa van marchar a outros territorios.

A promoción económica nas zonas rurais, a xeración de rendas, emprego e riqueza depende primordialmente do sector primario?

"Hai explotacións gandeiras que están tendo dificultades para acceder á terra"

O proceso de desenvolvemento económico implica unha terciarización da economía, pero iso non é contraditorio con que a gandaría siga a ser un motor fundamental e un sector plenamente competitivo no contexto europeo. O que non nos podemos permitir é que nesas comarcas sigan pechando explotacións; nós xa completamos o proceso de axuste agrario. Hai explotacións que están tendo dificultades e entre elas destacan os problemas que moitas están tendo para acceder á terra. Son explotacións que fixeron un esforzo modernizador importantísimo, pero que non están conseguindo rendibilizar todo ese investimento, en gran medida porque están limitadas no seu acceso a terra agraria. Iso lévanos a que teñamos unhas explotacións moi intensivas con todos os problemas de custos de produción e os problemas medioambientais que isto xera.

Hai elementos que nos permiten ser optimistas? Que oportunidades de futuro non aproveitadas detectas no rural galego?

"Falamos sempre do rural como se fose un espazo homoxéneo, e iso non é certo"

Gustaríame transmitir unha idea: falamos sempre do rural como se fose un espazo homoxéneo, e iso non é certo. Temos comarcas que teñen unha especialización moi marcada no sector gandeiro e leiteiro, que seguen a ser un gran motor económico; con todo, non hai un só concello en toda Galicia no que o sector primario sexa o xera máis emprego e renda. Hai un tipo de actividade que é fundamental: a agroindustria, a transformación daquilo que producen os agricultores e agricultoras. Se en lugar de exportar produtos de baixo valor acrecentado (por exemplo leite líquido) fósemos capaces de ter unha industria que transformase todo iso, implicaría un impacto en termos de emprego e renda enorme. O problema é que non temos pechado o ciclo de transformación de alimentos. 

Pero ese non é o único vector de desenvolvemento posible para o rural. Antes falabamos da economía de coidados e de como afecta á s mulleres. Por que non visibilizamos todo ese traballo no marco dunha economía do benestar? Todo ese traballo que realizan as mulleres de xeito gratuíto pode ser actividade económica e xerar unha bolsa de emprego importante. Para isto, necesítase unha implicación do sector público. 

Outro vector: onde se produce a enerxía que consumimos? No rural. O que pasa é que é un tipo de actividade económica que atravesa o territorio, polo que os habitantes desas zonas só sofren os efectos negativos desa actividade sen recibir unha remuneración a cambio. 

"Esta semana está convocada unha folga polo clima. Cal é o reservorio ambiental? O rural. Os servizos medioambientais que o rural xera están sendo remunerados polo conxunto da sociedade? Non"

Outro valor moi importante é o patrimonio natural e material que existe nestas zonas e que pode converterse nun atractivo turístico. De feito, moitos concellos están xa a aproveitalo. Esta semana está convocada unha folga polo clima. Cal é o reservorio ambiental desta sociedade? O espazo rural. Os servizos medioambientais que o rural xera están sendo remunerados polo conxunto da sociedade? Non. As persoas que viven no rural están contribuíndo a manter vivo un determinado ecosistema, pero esta é unha función que non está remunerada polo mercado e que polo tanto acaban sendo realizadas de maneira gratuíta. O rural é un espazo heteroxéneo, e o que non hai son receitas ou unha solución milagrosa que poidamos copiar e aplicar a todos os territorios.

Outra das claves pode estar no aproveitamento multifuncional do monte? Que gaña e que perde o rural coa actual énfase no monocultivo do eucalipto? 

"Destinar terra con potencial agrario a usos forestais é unha ineficiencia económica. Lévanos ademais a que o conxunto da sociedade teñamos que estar asumindo un enorme gasto dedicado á extinción de incendios"

Todo monocultivo é negativo para un territorio. Tanto ten que sexa o do eucalipto ou o forraxeiro. É unha debilidade. Ademais, o actual modelo forestal ten consecuencias moi negativas no plano ambiental e no plano económico. Se miramos os usos da terra no territorio, a porcentaxe dedicada a usos agrarios é baixísima, por debaixo do 25%. Destinar terra con potencial agrario a usos forestais é a todas luces unha ineficiencia económica. Lévanos ademais a que o conxunto da sociedade teñamos que estar asumindo con fondos propios un enorme gasto dedicado á extinción de incendios. Isto non significa que eu estea en contra do aproveitamento forestal nin que haxa unha contradición entre os usos forestais e agrarios. Esta é unha cuestión de ordenación do territorio, porque aquí o que sobra é terra.

Que papel poden xogar as comunidades de montes?

"A porcentaxe de persoas que saben como funcionan as comunidades de montes é ínfima, e isto é así tantos nas zonas urbanas como nas zonas rurais"

Os montes veciñais en man común son unha oportunidade e iso é indubidable. Pero resulta chocante que nun país no que o 23% do territorio é comunal, a porcentaxe de persoas que saben como funcionan as comunidades de montes é ínfima, e isto é así tantos nas zonas urbanas como nas zonas rurais. Os nenos e nenas que van a colexios en concellos con montes comunais saen de alí descoñecendo esa realidade. Levamos décadas vivindo de costas ao 23% do noso territorio, e iso leva a unha situación de claro abandono. Hoxe temos comunidades de montes que son modélicas e que funcionan marabillosamente, pero temos moitas que están sen constituír ou que non teñen apenas actividade.

Na xornada deste sábado na Cañiza amósase o traballo que se está a realizar en Rebordechán. Que necesitan este tipo de iniciativas locais para teren éxito? Que apoio lles poden emprestar as administracións?

"O proceso de desagrarización implicou a perda de tecido social. Estes espazos quedaron sen sociedade civil"

Eu creo que a estas iniciativas non lles falta nada: son exitosas en si mesmas. Algunhas son de carácter asociativo e ao que están contribuíndo é a crear algo moi importante: tecido social nas zonas rurais. Todo o proceso de desagrarización que viviron as áreas rurais galegas nas últimas décadas, que é o que explica o baleirado destes espazos, implicou unha perda de dinamismo económico, pero implicou tamén algo máis importante: a perda de tecido social. Estes espazos quedaron sen sociedade civil. Por iso, que xurdan iniciativas coma estas o que permite é volver tecer redes e abre espazos para a socialización, nos que despois poden nacer proxectos ben interesantes.

Na mesa de debate na que intervirás pregúntase pola responsabilidade da administración, pero tamén pola responsabilidade da sociedade. Así pois, que responsabilidade ten a cidadanía galega no despoboamento do rural?

"A maior parte da sociedade ve o rural como un lugar ao que ir na fin de semana"

A maior parte da sociedade ve o rural como un lugar ao que ir na fin de semana, un espazo que conserva unha serie de valores tradicionais e naturais moi importantes. Pero ao final volve ao contexto urbano. Hai unha determinada visión sobre o rural que permea a toda a toda a sociedade. Eu sempre digo que os espazos rurais non son un problema e tendemos a velos como un problema. Non, o rural é un recurso. O que pasa é que isto non o terminan de ver os habitantes das cidades, pero tampouco as propias persoas que viven no rural. 

Hai moitos elementos que o rural pode aproveitar para xerar renda e emprego, pero o que pasa é que non o acabamos de crer de todo. Temos unha enorme falta de fe en nós mesmo, temos que aprender a ter orgullo do noso. Para min é fundamental rachar con esa idea de que os mozos e as mozas teñen que marchar, e debemos comezar a educalos para quedar. Para comezar, son educados completamente de costas á realidade que están vivindo, non hai contidos específicos.

"É fundamental rachar con esa idea de que os mozos e as mozas teñen que marchar, e debemos comezar a educalos para quedar"

O rural non se vai salvar só, necesitamos que o conxunto da sociedade decida dunha vez se quere salvalo ou non. Porque se cadra un modelo de concentración da poboación nunhas poucas áreas, que é para o que imos, pode ser un modelo viable dende o punto de vista económico. Pero é iso o que queremos? Porque se non é o que queremos o que hai que facer é destinar recursos para evitalo.