"A literatura ten que ser politicamente incorrecta. Se non sería o BOE ou unha acta notarial"

Marta Villar © B. Álvarez

Contra o machismo, militancia. Pero non a da protesta ou a da loita pola mudanza das mentalidades a través do diálogo público. Senón a da acción directa, nunha sociedade secreta. Este podería ser o lema de Dina Souto, a protagonista da novela Non temerás os coches amarelos (Xerais), de Marta Villar. Aínda que hai moito máis nesta personaxe. Como un reflexo das contradicións do mundo do xornalismo. Unha reflexión sobre as transformacións do rural. Ou un relato posible de como se pode medrar e madurar nun ambiente de violencia. De moitas violencias. A autora deste libro respondeu as nosas preguntas por correo electrónico. 

Non temerás os coches amarelos é a historia de Dina Souto, unha xornalista cuxa vida está marcada pola violencia. Como xorde esta personaxe?

Dende nena oín contar na miña familia a anécdota dunha das miñas avoas. Un día, farta de que o veciño lle movese os marcos, nada máis típico, colleu un fouciño e foi a xunta del e pasoullo pola caluga e díxolle que nin se lle ocorrera facelo máis, que volvera todo ao seu sitio. O veciño sempre repetiu dende entón “coa túa avoa non te podes meter”. Sempre me andou iso pola cabeza, que unha muller, da miña familia, se fixese respectar, se enfrontase a un home. Iso unino á frustración persoal, como muller, de ler e ver nos medios, día tras día, noticias de violacións, de violacións en grupo, de asasinatos, de malleiras, de mulleres que desaparecen e non se sabe máis delas. 

“Estaba farta de que sempre a muller sexa a vítima, a que ten que defenderse, a que ten que estar sempre alerta, previr”

Xa teño contado que cando empecei a carreira de Xornalismo pasou o crime das rapazas de Alcàsser e para min, como rapaza nova, foi a primeira vez que me sentín realmente vulnerable só por ser muller. Sentín que podía pasarme a min tamén. Creo que todas as mulleres sentiron algo parecido naquel momento, imaxinando o horror que tiveron que pasar. Despois pasou o caso de Ana Orantes, á que o marido matou prendéndolle lume estando viva, que foi o que iniciou en España a conciencia de que a violencia machista non era algo privado, doméstico, que era un problema de todos, un problema social e estrutural gravísimo contra o que había que loitar. 

Pouco despois desapareceu María Xosé Arcos. As manifestacións que organizaba a irmán, Rosa Arcos, para reclamar que se investigase, foi unha das primeiras noticias que fixen xa como xornalista, rematada a carreira. Vin moitos anos a Rosa na televisión, na prensa, sempre con esa forza e esa tenacidade, e sempre me admirou. E estaba farta de que sempre a muller sexa a vítima, a que ten que defenderse, a que ten que estar sempre alerta, previr. Que sexa a muller a que teña que levar as pulseiras telemáticas para avisar á policía se está en perigo, cando denuncia.

Marta Villar © B. Álvarez

Dina é testemuña de nena do uso da violencia contra a violencia por pura supervivencia, e de maior forma parte dun proxecto colectivo que repele a violencia con violencia. É moi politicamente incorrecto. Por que decidiches que fose así? 

“Hai coma unha reacción masculina aos avances feministas que xa se ten dado noutras ocasións”

Este libro é unha novela, é literatura, non é un ensaio, por exemplo. Polo tanto, aínda que me apoie en ocasións en elementos biográficos, ou en historias reais que me contaron porque me resultaba máis doado á hora de escribir e porque me permite contar historias e temas que me interesan, realmente é unha novela. Na literatura non se pode falar de cousas boas ou malas, é literatura. E ten que ser politicamente incorrecta, se non non sería literatura, sería o Boletín Oficial do Estado, ou unha acta notarial, por exemplo. 

Crear esa historia de mulleres unidas que conto na novela é unha ficción que quería facer porque é algo distinto ao habitual, porque quería darlle ás mulleres outra perspectiva, porque quería provocar, porque quería poñer á muller nun punto de vista que non fose o de vítima pasiva e sobre todo quería facer reflexionar e debater. Gustaríame que as mulleres, cando lesen a historia, visen unha narrativa diferente á de sempre, unha na que a muller non estea por debaixo, nin estea á defensiva. Eu non defendo a violencia, todo o contrario. 

Son testemuña de que, tal e como se di sempre, a violencia enxendra violencia, nunca soluciona nada. O ollo por ollo e dente por dente é o doado sobre todo en determinadas circunstancias, en quente. Pero non leva máis que á destrución nalgún caso, e a multiplicar a violencia na maioría dos casos. Agora mesmo estase vendo como aumentan as manadas de rapaces, moitos menores, que violan nenas, de ata 11 anos. Hai coma unha reacción masculina aos avances feministas que xa se ten dado noutras ocasións. Esta é a miña opinión persoal, outra cousa é como autora da novela, onde podo fabular.

Dina coñece a violencia de xénero desde a infancia, mais non é o único tipo de violencia que vive na súa aldea. Ese retrato da violencia vai en contra do estereotipo do rural como lugar idílico. Era o teu obxectivo, contrastar ese clixé, ou podería ser semellante se Dina se tivese criado na cidade?

“As mulleres estaban no rural, rodeadas de monte, de árbores, debía ser estupendo. Por que, daquela, tiñan tanta ansiedade, tanta dificultade para durmir?”

Dina, a protagonista, ten un dos momentos chave da súa vida, un momento de violencia, nunha cidade, en Compostela, nun capítulo que da título á novela, Non temerás os coches marelos. A violencia está no rural e no urbano. Non é patrimonio dun ámbito, dun lugar, é patrimonio de mentes con estruturas, herdanzas, costumes patriarcais, durante séculos. Na novela creo que se fala de moitas violencias, moitos tipos. Tamén a violencia que sufre a muller cando a tratan coma gando no hospital na cidade, por exemplo. Ou a violencia contra os animais. 

O rural é marabilloso. Eu crieime nel e son, na miña familia, a última xeración que viviu o rural galego tradicional, cando había casas sen cuarto de baño, cando o gando durmía na corte e enriba estaban as habitacións. Ese rural tiña cousas que boto de menos. O traballo comunal, sobre todo. Criarte no campo, con todos os sentidos abertos, fixándote de verdade en toda a vida que hai e na perfección da Natureza, fai que vaias pola vida cunhas antenas especiais, penso. Eu insisto en non idealizar o rural, non facelo romántico, senón dar unha visión realista. 

Cando eu ía ao centro de saúde e oía as mulleres de setenta e oitenta anos falar de Lorazepam ou Lexatín coma quen fala de galletas, ou ía á farmacia e na cola oía que estas mulleres tiñan metida na tarxeta sanitaria todo tipo de pastillas tranquilizantes, ansiolíticos, benzodiacepinas, e descubro que tamén miña nai, e miña avoa de oitenta e pico anos, e as miñas tías… Non entendía nada. Estaban no rural, rodeadas de monte, de árbores, debía ser estupendo. Por que, daquela, tiñan tanta ansiedade, tanta dificultade para durmir? É algo que aínda hoxe non entendo ben. Non sei se o estilo de vida que levamos xera esa ansiedade tan grande que vexo. En todo caso, non é patrimonio do rural, esta sobremedicación tamén se dá nos que viven na cidade, pero o que me abraiou foi descubrir que pasaba no rural cando non vía os motivos, ou polo menos aparentemente.

Capa de 'Non temerás os coches amarelos', de Marta Villar © Xerais

Outro dos temas que saen na novela é o dos coidados, a través por exemplo do estado da nai de Dina. Mais a situación tamén ten un efecto transformador nun pai brután e violento. É o personaxe do pai un xeito de dicir que quizais un home violento pode deixar de selo?

Ten que ver cos coidados e cun novo escenario e situación derivada dun feito traumático, un accidente da nai de Dina. Os coidados nunha parella e tamén o respecto pola muller, que se proxecta en actos materiais de comportamento. Algo que tamén se estende á propia condición de home. Un dos obxectivos e resultados da loita feminista é que hai que facerlles entender aos homes que deixar de ser machistas, apostar pola igualdade e o respecto, é ser realmente home, e que o feminismo reforza a súa masculinidade. Unha mensaxe esencial para min. As mulleres non temos que ir contra os homes, senón sumalos á causa, porque é positivo para todos. Na novela quería facer ver que hai homes que non poden cambiar por determinadas circunstancias, pero hai outros que si, ou polo menos mellorar e evolucionar a positivo, como é o caso da novela.

Saen varias veces conversas sobre o sentido do xornalismo como oficio de denuncia dos abusos do poder. Mesmo pode haber certa idealización ao respecto da realidade dun xornalismo no que cada vez se investiga menos e no que ademais boa parte da información (tamén ás veces a de denuncia) responde a intereses. Nese sentido, quixeches reflectir na novela o xornalismo que coñeces pola túa propia profesión ou o que che gustaría que existise?

“Hai que facerlles entender aos homes que deixar de ser machistas, apostar pola igualdade e o respecto, é ser realmente home”

O libro, como dixen, é unha novela, ten partes reais e partes de ficción. No relato do relacionado co xornalismo moitas das historias son inventadas, non quería replicar as circunstancias do meu traballo. Si é certo que a miña opinión é que o sentido do xornalismo é o de servizo público e de estar sempre cos de abaixo porque o poder xa ten dabondo quen o defenda. Nesta profesión hai moita idealización, é certo, e os cambios que se están a producir na sociedade actual tamén están cambiando moitísimo o tipo de xornalismo que se fai respecto ao que se facía hai vinte ou trinta nos, por exemplo. 

É certo que o periodismo de investigación e de denuncia cada vez está máis concentrado en determinados medios (especialmente dixitais), pero non así nos grandes medios. Tan certo como que os medios son empresas privadas, con intereses, económicos e políticos. Estou a falar como muller formada nun xornalismo diferente ao actual, claro. Hoxe case todos se informan nas redes sociais, e aí é outra batalla, a de conseguir que confíen nos medios de comunicación que teñen un compromiso coa veracidade, co rigor, que comparen, que comproben, e evitar que caian nos fakes.

En relación con iso, saen tamén debates sobre as condicións laborais dos xornalistas en relación coa utilización da idealización do xornalismo para xustificar, precisamente, condicións inaceptables mais crecentemente asumidas polo gremio (baixadas sistemáticas de salarios, por exemplo). Cal é a túa propia opinión sobre este tema?

A maioría dos xornalistas temos unha gran vocación, unha paixón polas historias e por vivir de primeira man uns feitos. Iso fai que te coloques totalmente no traballo, que marches no medio dun xantar porque hai un incendio grave, por exemplo, que non mires a hora que é porque o que che importa é que o que escribes estea ben escrito. Esa vocación fai que sempre esteas de servizo, digamos. Aínda en días libres ou en vacacións, se ves un suceso, ou coñeces a alguén cunha boa historia, xa estás facendo fotos e collendo teléfonos para pasarllos ó xornal. Non desconectamos. 

“Esa febre, fervor ou paixón, traballa en contra de nós e non nos queixamos porque gozamos traballando en algo que nos gusta e no que cremos”

E esa febre, fervor ou paixón, traballa en contra de nós e non nos queixamos porque gozamos traballando en algo que nos gusta e no que cremos. Ese é o problema. É un oficio que che dá para vivir, pero ten uns salarios que non se adecúan as horas, a traballar mañá, tarde e noite e festivos e fins de semana, á responsabilidade que asumes polo que escribes, responsabilidades legais. E o crecente traballo que imos asumindo cos tempos. Escribes en papel, tes que coidar a noticia na web, en dixital, enriquecela, meterlle enlaces, facer gravación de vídeo se unha noticia é importante, ser a primeira en contalo… 

É unha profesión onde o xornalista recibe un salario emocional, como pode ser o de publicar unha exclusiva que che enche a vaidade e che sube a adrenalina, que completa, desgraciadamente, o salario pecuniario. Esa é a nosa desgracia, que nos sentimos dobremente compensados cando sacamos unha boa noticia, e o sabemos. Neste caso, teño que dicir que cos anos esa paixón vai amainando. Dálle uns trinta anos ou así, e xa non che sube a adrenalina cunha exclusiva.

A escritora e xornalista Marta Villar © B. Álvarez

Dina ten unha relación especial cos avós, a través de cuxa memoria se reconstrúe a historia da minaría do volframio en Galicia. Por que quixeches rescatar esta historia? (Tratada noutras novelas ou en documentais, pero se cadra non moi coñecida).

A historia do volframio en Galicia foi tratada en publicacións, documentais e películas. Aínda así creo que hai moitas cousas aínda por contar. Quixen contala porque é a historia da comarca onde nacín. Monte Neme está entre Carballo e Malpica e familiares meus traballaron nela e sempre, dende nena, oín unha morea de historias en relación á mina. É certo que permitiu a moitas familias mellorar economicamente, e moitas tiveron pequenas explotacións locais despois da marcha dos alemáns. 

Un dos temas que me interesaba tratar é o das persoas maiores e como criarse cos avós che dá unha educación complementaria na vida, tamén a través de historias que che poden contar de como vivían eles antes, e que reflicto no libro. Creo que os que nos criamos con eles temos coma un tesouro que outros non teñen. Os avós, polo menos no rural, son as persoas que che ensinan que ao saír dun cuarto hai que apagar a luz que está moi cara, que as patacas hai que pelalas finiño que hai que aproveitalas ben, que as bolsas do supermercado hai que respectalas, que se poden reutilizar moitas veces. 

Ensinan cousas prácticas e valores, e de xeito tranquilo e con paciencia, algo que moitas veces non podes ter dos pais, sobre todo hoxe, con pais e nais con traballos cuns horarios incompatibles coa conciliación, que van a correr dun lado para outro. E moitos avós, despois xa de xubilados, teñen que facer de “canguros”, levando aos netos e netas á escola e a actividades, dándolle o almorzo, a merenda. Coñezo varios casos. Non é culpa dos fillos, é a sociedade actual e o sistema laboral e económico o que fai que se dean estas situacións. En realidade, na novela, co do volframio ou o traballo nas plataformas, tamén quixen amosar o drama dun sector rural incapaz daquela de xerar por si mesmo os recursos económicos para manter unha vida digna. Un drama que era económico pero de enorme impacto social, familiar, afectivo. Destaco o de afectivo.

Dina ten dúas relacións amorosas e unha delas ten tamén algo de reflexo do patriarcado... A historia queda aberta ao respecto mais, a súa escolla quere dicirnos tamén algo sobre o que o patriarcado nos ensina que nos debe atraer?

A personaxe do director está condicionada pola persoa que a inspira: o escritor Manuel Vázquez Montalbán. Quería facer unha homenaxe a este autor que admiro moito dende sempre porque o abarcaba todo: xornalista, poeta, ensaísta, gastrónomo…En España difundiu a novela negra, pero tamén recompilou o cancioneiro catalán, entre outras moitas facetas. Sempre escribiu dende abaixo, e sobre os de abaixo, cunha forte conciencia de clase. E el mesmo era unha personaxe: como repetiu a historia do pai, tamén entrou na mesma cárcere, no franquismo. Abraioume coñecer a súa obra poética, que revelaba unha sensibilidade inesperada. 

A personaxe do director pode ter xestos digamos machistas, como o da desigualdade económica entre homes e mulleres no xornal, por exemplo, que nin percibe ata que llo fan notar. A elección amorosa da protagonista non vén porque sexa ou non produto do patriarcado. Vén por algo máis fortuíto e habitual na vida: o amor. Algo que é cego e que non elixes. E que pode ser unha obsesión, como pode ser no caso dela dende nena, gravada a lume. E tamén porque sabe que el non a xulga aínda que sospeite das súas escuridades. Tes que facer un gran exercicio de reflexión, de autocoñecemento para ver, ver de verdade, a quen tes ao lado. O sistema patriarcal de séculos é o que perpetúa a submisión da muller, o seu dominio, a resistencia dos privilexios do home.

Dina é, en calquera caso, o contrario dunha muller educada para pensarse a si mesma como vítima, e sobre todo como vítima indefensa, sen axencia. A personaxe, aínda coas súas contradicións, representa ao respecto os avances recentes do feminismo?

“A carraxe contra o feito de ser unha vítima é o que lle dá a forza para a violencia. Pero outra parte dela sabe que a violencia non é a solución”

A protagonista vive nunha contradición. De nena viviu distintos tipos de violencia e iso pode levar a que unha persoa de maior sexa igualmente violenta. Pode levar iso dentro e ceibalo ou intentar controlalo ou apartalo. Ela ten un compromiso cunha causa, no que a sororidade está no fondo, e cre que a violencia ás veces é a única solución. E sobre todo non quere ser unha vítima, ser un nome máis no xornal. 

A carraxe contra o feito de ser unha vítima é o que lle dá a forza para a violencia. Pero outra parte dela sabe que a violencia non é a solución, que se mete nun círculo, e ten a tentación de deixalo todo, rachar coa súa loita e ter unha vida normal, ser unha muller normal, ter unha parella e un traballo. Todo o tempo se move entre os dous extremos, continuar ou meterse na néboa e esquecelo todo. É feminista no seu compromiso de axudar as outras mulleres e que non as maten, de querer que no xornal paguen igual a homes e mulleres.

Na novela vaise alternando o pasado co presente de Dina, e ademais unha voz narradora conta a historia. Algún motivo especial para esa estrutura narrativa? Foi unha prioridade para ti lograr que fose unha lectura áxil, fluída? (A linguaxe é sinxela...)

A linguaxe é sinxela e directa supoño que por ser xornalista de prensa. Na linguaxe xornalística hai que ser directo, usar palabras que coñezan todos, para chegar a todo o público. E normalmente tes pouco espazo, así que aforras palabras. Por iso ao mellor os capítulos son moi curtos. O de ir alternando presente e pasado e ata voces narradoras foi sobre todo porque me axudaba a facer o contraste entre un mundo en extinción, ou xa extinguido, o do rural antigo no que se criou a protagonista, e o urbano no que vive de maior. 

Permitíame poñer na voz dunha avoa, a súa propia voz, as lembranzas de cando non había nin un cuarto de baño, cando as galiñas convivían na cociña onde se comía, cando a xente ía ao curandeiro ou se cría no mal da sombra ou na estadea. Permitíame que o pai, na súa propia voz, lembrase un tipo de emigración do que non se fala tanto, o das plataformas petrolíferas, no que se gañaban moitos cartos, pero era de grande dureza, e moita xente non volvía. E permitíame, na voz propia da protagonista, amosar o seu interior, as súas fraquezas e debilidades, por exemplo.

Como foi o proceso de creación? Que foi o máis difícil para ti?

“O home, non nos enganemos, na inmensa maioría dos casos non comparte ao 50% as tarefas”

A historia, a estrutura, todo o tiña na cabeza hai moitos anos aínda que ata 2018 non me puxen a escribila en serio, despois de que uns anos antes escribise o primeiro e o último capítulo. Remateina no 2019 e durante a pandemia puiden corrixila. O máis difícil foi recortar. Aínda que tamén é doloroso porque suprimín capítulos que me gustaban bastante.

Algo máis que queiras comentar?

Se cadra, dicir que a miña intención era facer un libro de homenaxes, coma á xente maior e a importancia de escoitala, á xente traballadora do campo e do mar, ás mulleres asasinadas ou desaparecidas e ás súas familias, ao escritor Vázquez Montalbán; e un libro tamén de denuncias de situacións coma a violencia en xeral e a violencia machista en concreto ou do exceso de medicación para reflexionar que está a acontecer, ou como ás veces vén xente das cidades ao rural máis afastado, a casas onde saben que hai xente maior soa, a venderlle cousas, veñen coma paracaidistas certos da inocencia, e queren vender, por exemplo, un colchón por 8.000 euros, e despois aínda levan o colchón, como vimos hai pouco na prensa, unha noticia que aínda agora me da unha carraxe tremenda. 

A novela é tamén a crónica dun mundo que desaparece, a do rural tradicional, e unha xente que vive nel que ten ás veces esas concepcións distintas da vida, moitas veces máxicas, cheas de intelixencia natural e de humor tamén. Quería tocar temas que a min me interesan moito. A través da historia da vida dunha muller, dende a nenez ata a madurez, permitía relatar gran parte destes temas. É unha novela contra o esquecemento, tamén, que non se esquezan os tempos da fame, o esforzo sobrehumano da muller que ten o seu traballo, coida aos fillos, aos pais enfermos, leva o traballo da casa e todo isto. Aínda hoxe, soa, bota todo o peso enriba, porque o home, non nos enganemos, na inmensa maioría dos casos non comparte ao 50% estas tarefas. 

Grazas ás socias e socios editamos un xornal plural

As socias e socios de Praza.gal son esenciais para editarmos cada día un xornal plural. Dende moi pouco a túa achega económica pode axudarnos a soster e ampliar a nosa redacción e, así, a contarmos máis, mellor e sen cancelas.