"Un que sempre está a roer o óso da memoria, nun personaxe como Cunqueiro pode facelo continuamente porque obra, vida e carácter están moi imbricados, sobre todo nos relatos literarios e neste tipo de libros breves, que o reflicten cos seus apuntamentos en cada páxina"

Está nas librarías El Camino de Santiago, que Alvarellos Editora define como “o libro esquecido” de Álvaro Cunqueiro. Unha nova edición desta guía do Camiño publicada no Ano Santo de 1965, no que comezou a mudar a percepción da experiencia espiritual da peregrinación a Compostela que deriva na situación actual próxima ao colapso turístico, e que non volveu ver a luz ata agora. Unha obra na que César Cunqueiro ve esa honestidade tan característica da maneira de narrar do seu pai, un home que define como “conservador, tremendamente humano e sensible á inxustiza, sobre todo na xente que non se podía defender”.

O tamén escritor César Cunqueiro recibe a Praza.gal na súa casa para esta entrevista, nunha sala de paredes cheas de lembranzas entre as que se poden ver varias fotografías e retratos do seu pai. Gardián do seu legado, recoñece que poden quedar algúns artigos da súa ‘etapa azul’, no contexto da Guerra Civil e a posguerra, por ver a luz,  pero que o groso da súa obra xa está publicada.

Cando se publicou este libro diarístico sobre o Camiño de Santiago vostede tiña uns 24 anos, lembra o seu pai falando del e da experiencia do Camiño?

Non, naquela época eu estaba noutro mundo, que era o mundo das oposicións e o Camiño de Santiago –desgraciadamente– non existía para min. Incluso, o feito de que meu pai marchara dúas semanas cos seus amigos para facer o Camiño, recibíao con alborozo porque me permitía relaxar os estudos e descansar máis. En realidade, cando tiven consciencia da obra do meu pai e da súa importancia, que sendo novo non valoraba tanto, foi xa con trinta e tantos anos. Aí foi cando lin estas obras e, durante todos estes anos, seguín pensando na súa obra e escribo sobre ela, ademais de editar un boletín literario. Hai que recoñecer que é inesgotable, continuamente descobres cousas novas. Un que sempre está a roer o óso da memoria, nun personaxe como Cunqueiro pode facelo continuamente porque obra, vida e carácter están moi imbricados, sobre todo nos relatos literarios e neste tipo de libros breves, que o reflicten cos seus apuntamentos en cada páxina. Cando leo a súa obra vexo alzarse unha persoa viva e retroalimento os meus recordos.

Unha característica destacada desta narración da súa experiencia no Camiño é como se dirixe con total familiaridade a quen sabe que o vai ler.

Si, é que é unha característica del. Nos seus mal chamados artigos, que son os relatos literarios que ten publicado en Faro de Vigo, os enveses, as colaboracións en La Noche e os miles de artigos que publicou baixo outros nomes en medios de España e Galicia, alcanza o punto máis alto da súa prosa. É un inventor dun xénero novo e a sinxeleza é característica. Revélase nel como nun diario, se xuntas todos os relatos literarios que publicou nos xornais é como un diario oceánico de toda a vida de Cunqueiro. Aborda problemas moitas veces moi complexos, pero sempre desde a sinxeleza. Esta fin de semana celébrase en Mondoñedo o III Encontro Álvaro Cunqueiro, un curso de verán da Universidade de Santiago, que dirixe Armando Requeixo, e falarei nunha mesa redonda do meu pai como autor de cartas. Pois nestes artigos tamén hai certas características epistolares, moitas veces son como cartas dirixidas ao público, é o home o que xorde continuamente en todos estes relatos. E nestes libros de relatos de viaxes pasa exactamente igual.

"Coa realidade que temos hoxe, Cunqueiro xa non faría o Camiño. Se ve esas inmensas reas dos mal chamados peregrinos, que están nunha competición ximnástica, xa non iría"

El Camino de Santiago aparece publicado ligado o Ano Santo de 1965, no que comezou a vincularse o relixioso co cultural como reclamo turístico do Camiño. No prólogo, vostede cualifica o seu pai como “o derradeiro peregrino”. Viviría horrorizado vendo como están as cousas na actualidade?

Cando no ano 1962 Cunqueiro fai a primeira viaxe a Santiago practicamente se interrompera a corrente de peregrinos. Digo que é o derradeiro peregrino porque era un home realista, foi director dun xornal e tiña boa idea dos problemas da vida cotiá, pero tiña tamén unha característica: unha enorme capacidade de imaxinar. Estaba imbuído de imaxes propias e imaxes da cultura, combinábaas e cría no poder gravitacional da imaxe, aínda que esa imaxe sexa imposible; é dicir, cría no poder gravitacional do invisible.

Nos primeiros artigos que publica nos anos 42 ou 43 pregunta se hai moita xente aberta á idea do milagre. Emprega unha linguaxe relixiosa, pero non se refire a nada relixioso, fala precisamente desta potencia da imaxe, aínda que se trata de algo imposible. No mundo da Idade Media, cando había esta corrente de peregrinos que atravesaba Europa, a fe era un dato inamovible. Cunqueiro non tiña esa fe, pero tiña esa capacidade de sentir o peso do invisible, a posibilidade do milagre. De feito, na anécdota que conto no prólogo sobre esa muller que traballa nunha leira á que lle pregunta se viu pasar a un home cun bigote loiro, non se decataba da diferenza de séculos entre ese momento no que estaban e o viaxeiro polo que el preguntaba, que vivira hai catro ou cinco séculos. A muller estaba na realidade pero Cunqueiro non. Coa realidade que temos hoxe, Cunqueiro xa non faría o Camiño. Se ve esas inmensas reas dos mal chamados peregrinos, que están nunha competición ximnástica, e que xa non hai un Camiño porque continuamente están abrindo outros novos, xa non iría.

No seu relato do Camiño, Cunqueiro presta atención o patrimonio –natural e cultural– que atopa ao seu paso. Isto tamén parece que mudou hoxe, que non ten a mesma importancia tampouco.

Son dous aspectos diferentes, creo que o peregrino da Idade Media non se fixaba demasiado no patrimonio, estaba simplemente anhelando ver as torres da catedral, o ceo azul ‘patinir’ e o Pico Sacro, e aberto á posibilidade dun milagre. O patrimonio do Camiño é un aspecto colateral ao feito de facer o Camiño por motivos espirituais, que hoxe dise que é unha experiencia espiritual pero eu nego a maior porque é imposible que se produza cando todos sabemos que Santiago non está alí. É unha cousa que só foi posible nunha época determinada e agora, iso si, é un mito dunha potencia que significou moitísimo e segue significando moito na historia de Europa.

“Non se entende por peregrino senón aquel que vai á tumba de Santiago, ou volve”. Cunqueiro comeza o seu relato con esta cita de La Vita Nuova, de Dante Alighieri, ao que regresa en varias ocasións ao longo da narración. Como valora o peso que ten este autor para seu pai?

Cunqueiro era un gran lector de Dante e hai algúns versos del que sempre citaba. Aquí non creo que teña máis valor que recordar o que dicía Dante e o transcendental do propio Camiño.

María Xesús Nogueira, no estudo que acompaña o libro, tamén sinala que nas descricións de Cunqueiro o Camiño parece cobrar vida, froito dese estilo narrativo no que realidade e ficción sempre ían da man, incluso desde o momento actual no que todo o espazo mudou tanto.

Esa é a potencia da linguaxe e da imaxe. Dicía o autor cubano Lezama Lima que podemos estar na nosa casa e nos din que vai chegar un defunto trotando sobre un cabalo e que vai golpear na nosa porta. Sabemos que iso é imposible, pero quedamos conmovidos e tremendamente afectados. Entón, unha descrición literaria que mistura o real, mais tamén as imaxes e toda a experiencia vivida polo escritor, loxicamente crea un mundo que nós xa non chegamos a ver. A mirada máis inocente está xa influenciada pola mirada dos escritores e polo cinema. Lembro que unha das primeiras veces que fun a Madrid co meu pai, cando ía ás oposicións, ao mirar a paisaxe de Castela desfilando pola ventá do tren, cita meu pai, con esa voz ronca que el tiña, “mira os campos de Castela, terras de pan levar e Cid volver”. E eu cada vez que vou a Madrid no tren teño na cabeza esa cita. A miña mirada sobre os campos de Castela está ligada ao Cid galopando por ela, e como isto ocorre con todo. Toda a cultura que acumulas ao longo da túa vida inflúe na túa mirada; non hai ningunha mirada inocente.

"El pensaba unha novela e a tiña escrita na cabeza. A diferenza entre a potencia de ter a novela elaborada na cabeza e o acto de pasala a papel era anecdótica"

Esta mestura entre realidade e ficción de Cunqueiro estaba presente tamén no seu día a día?

Meu pai era tremendamente realista, se tiña que facer as contas dunha administración na que non había moitos cartos facíaas perfectamente, era un home que levaba a dirección do xornal e pechaba a edición unha hora antes que outros directores. Agora, esta enorme capacidade de imaxinación a el afectáballe en certos aspectos, por exemplo no creativo. El pensaba unha novela e a tiña escrita na cabeza, entón cando ás veces lle preguntaban que estaba escribindo, podía dicir que tiña xa feita unha novela. Despois algúns pensaban que era un mentireiro por dicir isto, pero non o era, porque el tiña a novela na súa cabeza. A diferenza entre a potencia de ter a novela elaborada na cabeza e o acto de pasala a papel era anecdótica, era como unha nota á marxe que di “hoxe puxen por escrito o que xa tiña na cabeza”.

Cando tiña que escribir algo porque o tiña que mandar inmediatamente, facíao rapidamente porque xa o tiña moi pensado e elaborado na súa mente. Iso era outra característica del, que citaba sempre unha frase de Unamuno que dicía: “Eu durmo moito, pero cando estou esperto, estou moito máis esperto que vostede”.

Claramente, tiña que ter unha unha cabeza privilexiada.

Si, é das persoas que eu teño visto con maior intelixencia e capacidade de atención ao mundo, cunha memoria prodixiosa. Publicáronse edicións dos milleiros de relatos que publicou nos xornais de toda a Península e moitos dicían que era dunha erudición fantástica, eu mesmo teño pensado que era imposible que soubera tanto dalgún tema do que escribe. Pero as edicións críticas que se teñen feito demostran que todas as citas que empregaba eran verdadeiras, o máximo algunha cunha equivocación.

Cre que a faceta do seu pai como xornalista está menos reivindicada ou menos valorada no conxunto da súa obra?

Eu creo que, en todo caso, está excesivamente reivindicada. E explícome, pois considérase que é obra xornalística unha obra que non o é, como son todos eses artigos –e digo artigos por abreviar– que se publicaban no xornal. Da mesma maneira que Valle-Inclán publicaba unha obra en fascículos no xornal, e a iso non lle podes chamar artigos. Meu pai era xornalista no sentido de que dirixiu un xornal, tiña un carné de xornalista e escribiu artigos xornalísticos; pero o groso da súa obra e o que o catapulta á eternidade literaria, non ten nada que ver co xornalismo. Que puido aprender do xornalismo algunha virtude da necesidade da brevidade, a rapidez e a improvisación, pois é posible.

"Non é unha persoa habitual que poidas atopar con facilidade. Tampouco na súa época, na que había moita xente cargada de anécdotas e non como agora, que parece que hai moita xente cortada polo mesmo patrón"

Quizá tamén vén do xornalismo a querenza por afastarse do real e deixar voar a súa imaxinación.

Ese desapego tívoo de sempre, é algo xenético. Naceu coa capacidade de vivir a imaxe cunha potencia desmedida. Podo contar unha anécdota que me contou miña nai: cando el tiña 15 ou 16 anos, estando coa miña nai e as tías e os irmáns del na solana da miña casa, anuncioulles a todos que era capaz de voar. Recibiu nada máis que sorrisos burlóns. Entón, subiu a un pequeno tellado que había alí, abriu os brazos e lanzouse ao baleiro. O chan recibiuno pouco amistoso e rompeu un brazo. Pero miña nai sempre me contou que estaba convencida de que se nese momento meu pai chega a voar, non se tería sorprendido.

E iso, como fillo, foi un foco de admiración non?

Recoñezo que ter convivido co meu pai marcoume, loxicamente. Aínda que a miña obra literaria non teña nada que ver coa del, pero marcoume enormemente. Non é unha persoa habitual que poidas atopar con facilidade. Tampouco na súa época, na que había moita xente cargada de anécdotas e non como agora, que parece que hai moita xente cortada polo mesmo patrón. Hai moita xente intelixente, pero non ofrecen este calor humano e esta capacidade de anécdotas e de imaxinación. Estamos noutro tipo de mundo, que está habitado por outro tipo de xente. Os smartphones inflúen moito tamén, as cartas, por exemplo, xa desapareceron.