Henrique Monteagudo (Muros, 1959) foi elixido presidente da Real Academia Galega o pasado venres na Coruña. Desde aquela, atende un lote de entrevistas e compromisos, unha tarefa de "proxección social" e "cara a fóra" que "muda substancialmente", recoñece, o labor que desde hai máis dunha década exerce dentro da institución. Optimista sobre un futuro pacto pola lingua, que ve máis necesario que nunca, non lle quita ferro á "grave" situación da lingua galega. Insiste no prexudicial que foi o chamado decreto do plurilingüismo, pero recoñece tamén a necesidade dun "cambio de chip" en varios aspectos que teñen que ver coa normalización do idioma. "Tendemos a aplicar o noso marco mental, o da nosa experiencia de rapaces, cando o galego estaba marxinado na escola pero aínda era unha lingua viva entre nós. O que pasa agora é completamente distinto", advirte.
Chega á presidencia nun momento para a lingua galega que vostede cualificou de "emerxencia", supón iso un reto maior en canto á normalización do galego?
A Academia non pode facer moito máis do que leva facendo ata agora e no que eu xa participaba polo meu labor no Seminario de Sociolingüística. Neste aspecto, vou xogar o mesmo papel que xogaron os meus predecesores no cargo, agás polo matiz de que eu son experto profesional neste tema. Hai cousas que dependen de nós, da Academia, en canto a laboratorio de ideas, de análise crítica, de propostas... Pero no fondo, de quen dependen as decisións son dos gobernos, das institucións, das forzas políticas e dos representantes sociais en distintos sectores. E dependen, primeiro de todo, da Xunta, dos partidos políticos e, na actualidade, do PP como partido maioritario. Sabemos que a normalización lingüística require dunha corresponsabilidade e da participación de toda a sociedade, de empresas, de colectivos sociais ou da cidadanía, pero o impulso correspóndelle ao Goberno de Galicia. Se falta ese impulso, o demais non pode ir moi alá.
"A Academia pode analizar, propoñer ou ser un laboratorio de ideas, pero a normalización do galego non pode ir moi alá sen o impulso da Xunta"
Cre que haberá ese impulso e que se acadará o pacto pola lingua?
Case lle diría que, por deber do cargo, teño que crer. O que nós dicimos veo todo o mundo, incluídos os responsables políticos cos que levo eu falado desde hai meses. Todos vemos que fai falta un novo impulso para o galego, cunhas políticas lingüísticas distintas que busquen eficacia, así que teño que pensar que quen está nos altos lugares é consciente da súa responsabilidade nisto e que actuará conforme a esta responsabilidade. Polo que a min respecta, vexo vontade tanto por parte da Xunta —do seu presidente e de varios conselleiros cos que falei— como por parte dos líderes dos principais partidos políticos, pero hai que concretar iso. Aí temos as interferencias da política partidaria, que eu respecto moitísimo pero que ten unhas dinámicas que ás veces afastan os responsables políticos da realidade dos problemas. Entendo que se marquen as diferenzas, pero temos que ter unha ancoraxe na realidade e para iso creo que está a Academia da Lingua.
Di que houbo quen lle dixo que era moi belixerante na defensa da lingua...
Non me tiña por moi belixerante, pero o que si son é belixerante cos datos. Levo dedicadas moitas horas da miña vida a isto e sei o que acontece en Galicia e noutras partes, e tamén comparo... As diagnoses e as análises hai que facelas partindo da realidade e todos sabemos a catastrófica deriva que estamos tendo cara a non verdade, pero os datos son os que son e a situación do galego é alarmante, moi alarmante. Eu como presidente e a Academia imos insistir nisto. Porque esta é unha situación moi grave que require solucións á altura do problema e o primeiro que necesitamos e ese pacto político para logo irmos a un pacto social. Iso non vai eliminar as diferenzas dos partidos e non ten por que, pero non temos uns mínimos para asegurar a supervivencia en condicións da lingua que nos representa como país, da nosa lingua nacional? Entendo que si e quero ser optimista.
"Son belixerante cos datos e os datos cantan: a situación do galego é moi alarmante e o decreto do plurilingüismo foi fatal para a lingua"
Cre que os últimos datos do IGE, que reflicten a forte caída no uso do galego, fan que as administracións e os partidos sexan máis receptivos a ese pacto?
Os datos colócannos diante do espello. Dificilmente se nos pode discutir o diagnóstico. O Seminario de Sociolingüística da Academia, nun informe publicado en 2017, incluía un gráfico de tendencias que prevía que para o ano 2025 iamos ter a situación que temos agora. Pois confundímonos, pero por optimistas, porque chegou antes do que pensabamos. Ante esta realidade, ninguén pode discutir que estabamos no certo cando diciamos que o decreto chamado do plurilingüismo era unha mala norma para o galego e que ía ser prexudicial para a lingua. Os datos cantan e están aí.
Hai que derrogalo?
Chámelle o que queira; hai que superalo. E hai que superalo cunha norma que parta dunhas bases distintas, radicalmente distintas. A primeira pregunta que nos temos que facer é se queremos que o galego se manteña, que os nenos e nenas galegofalantes poidan manter a súa lingua e poidan desenvolver as competencias no seu percorrido educativo. Queremos que os que non son galegofalantes se sintan atraídos polo galego e adquiran as competencias mínimas, como marca a lexislación, para desenvolverse en galego? Se estamos de acordo neses dous obxectivos, a partir de aí a discusión é como. Sorprenderíame que non estivésemos de acordo. A forza política que diga que non está de acordo niso tería que explicarse. O que está claro é que o decreto de 2010 non valeu. Ao revés, foi fatal.
"Hai que superar o decreto do plurilingüismo e a filosofía que o envolveu, que era incompatible coa normalización; as bases sobre as que traballar son outras"
O decreto foi máis prexudicial polo que supuxo na práctica ou polos prexuízos que fixou sobre a lingua?
Vai unha cousa con outra. Foi peor polo discurso que o envolveu e pola filosofía que destilaba ese discurso, que era aquilo de "cada un ao seu e aquí vaiche boa"... A idea de que a situación lingüística de Galicia era normal. E se dis iso é que consideras que a substitución do galego é normal, porque esa é a situación sociolingüística de Galicia. Todo ese discurso da imposición do galego, esa posverdade que descubriríamos máis tarde...
A posverdade chegou antes con ese discurso contra a lingua?
Ese decreto parte desa filosofía, da imposición do galego e da liberdade de lingua concibida dunha maneira incompatible coa normalización, por iso digo que as bases sobre as que temos que traballar son outras. Temos que volver á filosofía que inspirou a Lei de Normalización Lingüística, á filosofía de que queremos manter o galego e lanzalo cara ao futuro... Que non me veñan con outras retóricas e con outras ideas. Se nos poñemos de acordo sobre o que queremos, poderemos traballar xuntos para buscar as solucións. Non digo que vaia ser fácil conseguilo porque a situación das linguas minorizadas é mala, están moi ameazadas.
O que parece claro é que, malia ser importante, que o galego sexa a lingua vehicular no ensino non é o único que asegura o uso de galego entre a rapazada...
Ese é un dos chips que temos que cambiar. Nós tendiamos, incluído eu mesmo e cando faciamos a crítica do decreto, a aplicar o noso marco mental, o da nosa experiencia de rapaces, cando o galego estaba marxinado na escola pero aínda era unha lingua viva entre nós. O que pasa agora é completamente distinto e moito máis difícil. É un desafío diferente e, por iso, o primeiro que temos que pensar é como manter a rapazada galegofalante no galego. Este ten que ser o obxectivo cero, o obxectivo base. Deberiamos profundar máis no estudo psicolóxico ou psicosocial, pero unha das razóns fundamentais do que pasa é que os pequenos e pequenas perciben a subalternidade do galego. Se o galego tivese outro prestixio entre a rapazada, con maior presenza na súa contorna de lecer, nos produtos audiovisuais, nos referentes... Os nenos e nenas terían outra base e seguridade para manterse na súa lingua. Necesitamos un Xabarín do século XXI.
"Antes o galego estaba marxinado na escola pero era unha lingua viva entre nós; agora o desafío é máis difícil; o obxectivo base é manter a rapazada galegofalante no galego"
Moi distinto ao do século XX, entendo...
Claro que ten que ser moi distinto ao que coñeceron as nosas fillas e fillos. Ten que abranguer moito máis e é moito máis difícil o reto, pero tamén o era no seu día e funcionou. Temos que ter imaxinación, procurar a maneira de conseguir un ambiente amable para o galego en toda esa contorna audiovisual que rodea os pequenos e pequenas. Aí hai un desafío lingüístico pero tamén temos un desafío como civilización...
En que sentido?
Quen está educando a rapazada hoxe en día son eses seis oligarcas que estaban con Trump na súa toma de posesión, os contidos que esta xente difunde ou deixa que se difundan. Como non poñamos remedio a isto, o que está pasando nos Estados Unidos vainos pasar a nós dentro de vinte anos. Temos un desafío de valores culturais, de visión do mundo... E a lingua, aínda que non só, ten moito que ver con isto tamén. Farían moi ben os nosos responsables políticos en meditar con calma e buscar a maneira de abordar este problema.
Vostede leva tempo avogando por unha política lingüística e mesmo un modelo lingüístico para o ensino que non sexa homoxéneo, que teña en conta as diferentes realidades sociolingüísticas que hai en Galicia. Debe ser ese un obxectivo?
Así o creo. Se se aprobase unha nova norma para o ensino, como así o espero, isto debería contemplarse, non teño dúbida ningunha. É imprescindible contemplar o conxunto de Galicia como un mosaico de situacións e prever unha norma o suficientemente flexible como para adaptarse a esas situacións. Creo que é necesario e posible e que aí tamén temos que cambiar o chip. Preocúpanme esas visións de "o mesmo galego para todo o mundo"... Pois non, mesmo os obxectivos son distintos segundo a zona; non podemos ter os mesmos obxectivos educativos en todos os sitios. Nun lugar onde o galego aínda estea vivo, estes consistirán en mellorar a competencia na escrita e na oralidade, ampliar o repertorio lingüístico... Pero alí onde o galego ten unha presenza escasa ou nula, tes que ensinar a lingua, aprendela.
"Unha política lingüística con ambición debería xeneralizar a aprendizaxe do portugués no ensino medio, que se adquira unha competencia mínima"
Non leva anos perdendo o ensino galego e a propia Galicia unha oportunidade co portugués, unha ocasión para abrirse á lusofonía e a tantas posibilidades?
En 2010, nun manifesto apoiado por moitísima xente, falabamos por primeira vez explicitamente da necesidade dunha xeneralización do ensino do portugués na ensinanza media en Galicia, e sigo crendo nisto. Hai que saber gradualo porque non temos que ensinarlle o mesmo portugués ou o mesmo nivel a todo o mundo, pero si polo menos lograr adquirir esa competencia mínima para entender e facerse entender, para ser capaces de interactuar con falantes de portugués e poder consumir produtos audiovisuais en portugués... Creo que isto debería incluírse nunha política lingüística de longo alcance, con ambición.
A falta dun financiamento suficiente levoulle a lanzar a idea dunha Fundación Pro Academia coa que captar fondos privados para a institución, está avanzado o proxecto?
Non o temos moi avanzado e, de feito, dubidei sobre se era bo lanzar a proposta ou non, pero tamén o considerei interesante para socializala. De feito, ao pouco de lanzar a idea, nun acto no Parlamento xa veu un empresario a interesarse por ela, así que igual fixen ben. Temos estudado como funcionan moitas fundacións privadas en Galicia e cal sería a fórmula máis axeitada para nós e teño a firme intención de avanzar con isto. Creo que podemos levalo a bo porto e doume de prazo este mandato, estes vindeiros catro anos. Cunha implicación maior ou menor, creo que socialmente sería moi didáctico: se te comprometes coa lingua, pon a túa parte, comprométete tamén economicamente. No empresariado do noso país non hai unha gran tradición neste sentido cando, pola contra, o pobo ten moita máis que a nosa burguesía á hora de colaborar en tarefas colectivas, no crowdfunding, como cando hai que poñer para as festas. A burguesía galega non ten unha gran tradición de filantropía cultural, co galego, de apoio a proxectos culturais galegos e en galego. Debemos encirrar aí un pouco e habemos conseguilo.
"Teño a firme intención de impulsar a Fundación Pro Academia; tamén sería algo moi didáctico: se te comprometes coa lingua, comprométete tamén economicamente"
E a nova gramática do galego ten prazos?
A gramática nova está comprometida para a súa entrega este ano. Prevemos un período de edición longo porque é moi extensa, do século XXI, feita por un equipo moi pequeno que se marcou un obxectivo moi ambicioso e que ten moito mérito. É unha gramática que vai estar á altura das máis recentes que apareceron ultimamente en castelán, portugués, catalán e éuscaro, aínda que tivésemos moitos menos medios que calquera deses proxectos. Non responde ás pautas normativas tradicionais que dividen entre correcto e incorrecto ou culto e vulgar, porque iso sería moito máis fácil, senón que se fundamenta no uso real e ten unha base empírica moi potente. Ofrece unha visión da lingua moito máis matizada onde se detalla o rexistro culto, o que provén do castelanismo, o que se pode aceptar e en que tipo de textos... Sei que temos todos moita présa por tela pero estou convencido de que o resultado vai impactar.
