Catro homes executados polos golpistas no ano 1936 por seren socialistas. A única alcaldesa de Galicia na II República, María Gómez, que libra da morte no último momento e sobrevive varios anos nun dos peores cárceres para mulleres do franquismo. Unha muller á que lle mataran o marido e que saía, naquel tempo, berrarlles pola xanela “asasinos!” aos gardas civís. Había poderosas razóns para que Marta Pérez decidise levar á escena O Péndulo, unha historia que, a partir do persoal e do local, conta o groso da represión franquista do 1936 en Galicia. Mais, entre todos os posibles motivos, a directora de Inversa Teatro escolleu para este proxecto a sandación. Algún xeito de reparación posible para os descendentes dos represaliados nun contexto de non recoñecemento da ilegalidade dos xuízos franquistas no que o fascismo chega a ser considerado, ademais, unha cuestión de opinión e, o desexo de xustiza, un xeito de remover nun pasado que aínda hoxe se prefire silenciado. 

Había poderosas razóns para que Marta Pérez decidise levar á escena 'O Péndulo,' unha historia que, a partir do persoal e do local, conta o groso da represión franquista do 1936 en Galicia.

O Péndulo, como texto, tivo o seu primeiro xermolo no 2018/2019 a través dunha convocatoria do CDG na que se convidou a varios dramaturgos e dramaturgas, Marta Pérez entre eles, a escribir sobre a identidade. Bastante antes, no 2006, a contratación por parte do concello da Cañiza dunha actividade lúdica no mesmo lugar e á mesma hora en que ía celebrarse unha homenaxe aos republicanos represaliados fíxolle a esta autora interesarse máis por un tema sobre o que, na súa propia familia, reinaba o silencio malia que o seu bisavó, Tirso Gómez Freijido, fora un dos fusilados. “A primeira vez que me atrevín a falar en público desta historia foi un día que publiquei nas redes sociais unha carta do meu bisavó. As miñas tías botáronme unha bronca dicíndome que á miña avoa e á miña bisavoa lles parecería fatal. Eu borrei o post con enfado e pena, mais seguín investigando. Cando por fin sentei con elas para falar do tema, a súa actitude mudara completamente, seguramente por influencia das miñas primas. O meu pai tamén se opoñía ao principio. Pero despois houbo unha mudanza. Entenderon que eu o facía desde todo o cariño do mundo. E a resposta da miña familia pasou a ser de apoio total e de gratitude absoluta”, salienta.

“Eu non teño que andar pedíndolle permiso a ninguén”

A obra, cuxo texto foi publicado por Positivas, foi estreada en Vigo, un dos epicentros da historia, a primeiros de marzo, obtendo unha grande acollida. Poucos días despois chegou á vila onde nacera: A Cañiza. O público saía emocionado dunha montaxe que remove facilmente a calquera. “Eu tiña medo de indagar sobre algo no que se podía mentar nomes de familias da Cañiza que puideran estar involucradas na represión”, conta a impulsora deste proxecto. “Tiña medo do que se podía dicir nunha vila tan pequena como A Cañiza. Cónstame que hai persoas ás que lle parece mal. Mais á xente que me escribe parécelle marabillosa. Outra xente non se enterou de que había a obra ese día e outra imaxino que decidiría non ir, ou non me di nada. Mais penso que, por enriba de todo, a obra dignifica as persoas represaliadas. Ademais eu non teño que andar pedíndolle permiso a ninguén”, sinala. 

Pérez, que escribiu o texto de O Péndulo coa axuda do dramaturgo Ernesto Is, pensou nun primeiro momento en incorporar, na súa obra, a outra parte implicada na historia da guerra civil. “Porque eu tentaba facer unha reflexión o máis aberta posible”, explica, e porque “o pasado é pasado e ninguén ten a culpa do que fixeron os seus antepasados. Pero si teñen a responsabilidade de facer un traballo de consciencia e de concienciación. Mais hai xente que non está preparada para iso. Non todo o mundo pode estalo”, engade. Ademais, a montaxe ía ser, nun principio, unha produción de maior tamaño que finalmente tivo que reducirse ao non conseguir unha das axudas á produción escénica de Agadic. 

Finalmente, a obra foi adiante en coprodución co Centro Dramático Galego, coa Mostra Internacional de Ribadavia e coa Área de Memoria Histórica da Deputación da Pontevedra. “Puxen o maior empeño da miña vida en canto a montar algo”, apunta a súa autora. A rebaixa do volume da produción revelouse ademais, ao final, como unha vantaxe, como un reforzo da teatralidade da peza. Sobre o escenario e, baixo a dirección de Carlos Álvarez-Ossorio, as actrices Nerea Brey e Rosa Puga transitan por unha serie non cativa de personaxes mentres Marta Pérez conta, interpretándose a si mesma, o proceso de creación de O Péndulo ao mesmo tempo que reconstrúe o quebracabezas da historia do seu avó a partir da abondosa documentación que puido atopar sobre el, froito dun traballo de investigación apoiado en cartas familiares, en documentos oficiais localizados no Arquivo Militar de Ferrol ou no concello da Cañiza e en fontes orais, parte delas recollidas pola propia autora e outra parte incluídas nos arquivos do proxecto Nomes e Voces da Universidade de Santiago.

“É incrible como se pon constantemente en dúbida o relato das familias dos represaliados”

“É incrible”, comenta ao respecto”, “como se pon constantemente en dúbida o relato das familias dos represaliados”. O cuestionamento é tal, afirma, que “acabas por aprender que o único que podes facer é gardar silencio. A mensaxe é que non digas iso, que igual non é correcto”. A montaxe mostra as dúbidas da propia autora respecto do proxecto -a súa lexitimidade para contar o que parte dos protagonistas decidiran calar- así como as advertencias que recibiu por parte dos avogados que consultou. Porque, explica, a lei sementa a dúbida sobre todo o que vaia máis alá da mera reprodución literal dos documentos. Mais O Péndulo amosa tamén unha Marta que vai gañando en seguridade e, sobre todo, en forza. “Eu partín” -di- “sempre do que os documentos dicían. Mais parece que sempre se bota do mesmo lado unha sospeita de manipulación ao falar das posibles interpretacións dos documentos, o cal me enfada moito. Porque, vamos ver: se eu digo que houbo un boicot a unha homenaxe aos represaliados é porque o houbo. Se eu dou os nomes dos que sinalaron ao meu bisavó é porque el os deixa claros nunha das súas cartas. Se digo algo, é porque o sei”. E porque o silencio, apunta, axuda a perpetuar o relato dos vencedores. 

A autora tivera acceso na súa adolescencia ás cartas escritas polo seu bisavó desde o cárcere. Mais tivo que agardar a máis alá dos 20 para que lle permitisen telas. As familias do resto dos executados xunto co seu bisavó -Justo Moure, Jesús Pérez, Antonio Mojón e Benjamín Malvar- facilitáronlle máis cartas e fotografías. O Arquivo Fotográfico Bacelar tamén lle deu acceso a imaxes. Os documentos oficiais puido localizalos no Arquivo Militar de Ferrol ou no concello da Cañiza. “Cando fun ao concello pedir a acta de toma de posesión como alcaldesa de María Gómez déronme unha resposta moi fea. Dixéronme que me deixase de tonterías, que María Gómez só fora alcaldesa uns meses e que o que valía era o que fixeran as avoas que se mataran traballando a terra. A min fíxome graza, porque a miña avoa nunca tivo terras, nin casa, o cal é difícil nunha vila. Porque á miña avoa matáronlle a seu pai. E por iso a súa nai, a miña bisavoa, quedou viúva con tres fillos, na absoluta pobreza e marcada como roja”, salienta. Unha avoa, Pepa Gómez, cuxa memoria, prendida no alzheimer que padeceu de maior, nunca puido saír desa perda, pois o seu pai converteuse nunha obsesión para ela. E unha bisavoa, Contempla Mosquera que, tras perdelo todo, nunca calou. “Matáronlle o home, pero non a fortaleza. Fascinoume saber que saía berrarlles “asasinos” aos gardas civís cando pasaban”, lembra Pérez.

A acta de defunción de Tirso Gómez agocha a verdade tras un metafórico e habitual neste tipo de documentación “morte por hemorragia interna”

A acta de defunción de Tirso Gómez agocha a verdade tras un metafórico e habitual neste tipo de documentación morte “por hemorragia interna”. No Arquivo Militar de Ferrol gardábanse, porén, os documentos máis impactantes, que aluden directamente á execución de Tirso Gómez, Jesús Pérez, Justo Moure e Antonio Mojón ou ao seu enterramento “sin solemnidad ni pompa alguna” tras seren sometidos a Consello de Guerra por “delito de rebelión” contra o “Alzamiento Nacional”. É “incrible” -subliña Marta Pérez- “como un papel pode impactarte tanto. Quixen levar ao escenario precisamente ese impacto”. Motivo polo cal parte dos documentos atopados son proxectados en vídeo e lidos ante o público.

Mais non menor impresión lle produciron á autora as testemuñas das fontes orais. “Que as miñas tías tivesen que ir ás cinco da mañá ao cemiterio de Vigo, escondéndose como se fosen delincuentes, para poder traer os restos para enterralos na Cañiza…”, di. Ante feitos coma estes, insiste, “non esquecer é un acto revolucionario, un acto de xustiza”. E parte da forza para non olvidar e poder afrontar un proxecto de tan enorme carga emocional para ela foille transmitida, precisamente, polas mulleres que lle axudaron. Entre elas, Fina Mojón, a irmá de Antonio Mojón quen, coa súa testemuña, axudou a mudar o rumbo da historia de O Péndulo. “Dicía Carlos Álvarez-Ossorio que fora como a revelación, como Tiresias na traxedia grega. Eu tiña diante unha muller de 89 anos que me falaba con total naturalidade e sen ningún medo”, lembra Pérez. Cos datos reunidos, a autora puido localizar o nome dos responsables da delación, citados polas fontes. Contactou, ademais, coa familia dun deles, que nega tallantemente que este tivese nada que ver cos fusilamentos da Cañiza. 

“Que me digan que o que conto é a miña opinión” -sinala Pérez- “é un insulto á miña intelixencia e á realidade”.

“Que me digan que o que conto é a miña opinión” -sinala Pérez- “é un insulto á miña intelixencia e á realidade”. O que acontece -engade- é que “o que non se nomea, non existe”, pois -matiza- “se a propia Lei da Memoria Histórica non declara ilegais, senón só ilexítimos, os xuízos franquistas, están abrindo a porta para que che digan que o que dis é só a túa opinión, que isto é unha cuestión de opinión e que non podes dicir que o que pasou no 1936 estivese mal feito”. O certo, apunta, é que os represaliados da Cañiza foron fusilados por seren socialistas e republicanos. O seu bisavó, membro do Partido Socialista e presidente da Casa do Pobo. No proceso contra el foi acusado de ser o presidente da agrupación socialista da Cañiza, feito que negou, alegando que esta non existía. A autora tampouco puido saber exactamente do posible grao de participación do seu bisavó na resistencia local contra o golpe do 1936 pois, tal como apunta, a alcaldesa -que era de Esquerda Republicana e gobernaba co apoio dos socialistas- e o seu bisavó acúsanse mutuamente de seren os responsables de montala.

A historia de María Gómez podería merecer, xa de por si, outra obra de teatro. No Péndulo, a alcaldesa da Cañiza convive no cárcere de Vigo con Pura Martínez, filla do alcalde Emilio Martínez Garrido, tamén fusilado. Gómez cadra despois no cárcere de Saturrarán, Guipúscoa, coa anarquista e feminista Urania Mella, con quen vivirá despois de saír de prisión. A alcaldesa conseguiu salvar a vida por dicir que podía estar embarazada. “Purita, que tiña 18 anos, tiña unha irmá pequena á que lle escondían mensaxes en papel nas trenzas para comunicarse coas presas. Así avisaron a María de que se dicía que estaba preñada podería quizais librarse de que a matasen”, lembra Pérez. Saturrarán foi unha das peores prisións do franquismo. “O peor cárcere de mulleres do Estado. Maltratábanas, pasaban fame, convivían cos seus mexos e feces, cada unha tiña pouco máis de 40 cm para durmir…”, subliña. “O que vimos en María é que era unha muller resistente e loitadora que non calaba. Dicía sentirse coaccionada polos socialistas e entre eles seguramente estaría o meu bisavó. Mais o que acontece coa figura de María tamén é moi inxusto, pois tamén parece estar silenciada na historia de Galicia”, afirma. 

“O que acontece coa figura de María tamén é moi inxusto, pois tamén parece estar silenciada na historia de Galicia” 

Marta Pérez tivo que ir xuntando peza a peza e descartando materiais. “Eu por min acabaría facendo unha obra de catro horas”, asegura. “Porque estaba completamente perdida ante tantos datos. Non sabía nin por onde empezar”, explica. Nese aspecto, insiste, foi fundamental a axuda de Ernesto Is, coautor do texto, e de Carlos Álvarez-Ossorio, o director, que colaborou tamén moito na dramaturxia, ademais de encargarse da iluminación. A escenografía foi montada sobre unha estrutura de caixas de cartón colocadas nuns estantes metálicos ao xeito dos arquivadores que enchen o Arquivo Militar de Ferrol. As proxeccións en vídeo realízanse directamente sobre esas caixas no canto de usar unha pantalla. “Carlos é un director excelente que me axudou moitísimo a fialo todo. Rosa Puga e Nerea Brey teñen varias personaxes das que entran e saen moi ben, sen excederse”, salienta Pérez. 

A obra, conclúe a súa autora, coa súa mestura de teatro documento e ficción, “excede o feito escénico, tal como ben dixo Roberto Pascual. Porque vai máis alá do teatral, contando sucesos reais. Porque fusiona a realidade e o teatro e, porque, penso, consegue remexer o público. Consegue tocar as emocións, independentemente da historia da familia de cadaquén. De feito houbo xente que contactou comigo para contarme que querían indagar na historia da súa familia. E iso para min é un logro”. Existían, con todo, en canto ao aspecto teatral, dous riscos. Un, extralimitarse no ton e, o outro, desequilibrar demasiado a presenza dos personaxes en favor da propia Marta, que é quen conduce a historia. “Tiven moitas conversas con Carlos Álvarez-Ossorio. Sentía moito pudor e dábame medo pasarme. Tiña medo de pasar todo o tempo chorando porque a min toda a historia tócame moito. El axudoume moito a direccionar e acoutar iso. Despois, Rosa e Nerea cambian moito de personaxe e eu enfróntome a unha personaxe que son eu mesma. Ficciónome a min mesma, que pode ser difícil, pero xa que o fago con outras personaxes tamén o podo facer comigo mesma. O que tiña claro é que quería reflectir os distintos momentos da investigación: o que sentín en cada etapa. Que tiña que revivir eses momentos”, explica. E nese proceso unha das reflexións que máis se desenvolveron foi a relacionada cunha suposta equidistancia entre as partes implicadas na guerra civil. “O fascismo” -insiste- “nunca pode ser unha opinión respectable”. ÉE a memoria ten que servir “para facernos máis conscientes diso”. 

O director, Carlos Álvarez-Ossorio, subliña pola súa banda o enfoque da obra de “sandar feridas persoais e familiares. Mirar o pasado para entender o presente e construír o futuro persoal e social. Porque hai unha visión que non é unha mirada desde o rancor, nin vitimista, senón sandadora e construtiva. Creo que a Transición fíxose mal e que hai unha xeración agora que pode facer as cousas mellor porque ten coñecemento da Historia e ten a distancia suficiente para non sentir rancor”, asegura. Nese sentido, resume, “o que quixemos contar foi sobre todo o proceso de busca de Marta. A Historia con maiúsculas foi contada polos vencedores mentres os vencidos quedaban calados, eran silenciados. Así, do que fala Marta é da historia silenciada a través de catro homes fusilados. Pero no proceso démonos conta de que en realidade estamos falando de mulleres: a bisavoa de Marta, a súa avoa, ela e as súas tías. Estamos contando a historia a través das mulleres, é dicir, devolvemos a voz ás mulleres, que foron as máis silenciadas”.

O director, Carlos Álvarez-Ossorio, subliña pola súa banda o enfoque da obra de “sandar feridas persoais e familiares. Mirar o pasado para entender o presente e construír o futuro persoal e social

O proceso de creación foi, nese sentido, indica o director, “moi sinxelo e moi gozoso. As tres actrices implicáronse moito. Tivemos que parar os ensaios pola covid e despois tivemos pouco tempo, pero foi todo rápido e fácil. As tres parten delas mesmas: son Marta, Nerea e Rosa, que se xuntan para investigar, nun proxecto de autoficción. Ao principio hai certo conflito entre elas para darlle teatralidade e para partir, despois, as tres, da mesma mirada sobre a historia. Despois Rosa e Nerea traballan cun arco amplo de personaxes. A idea era non deixarse arrastrar pola personaxe real que interpretan, senón seguir na ficción para poder facer as tres xuntas a mesma viaxe. Marta en cambio non transfire, senón que fai un traballo a partir dela mesma. O que eu quería é que todo fose natural, que houbese verdade, busca, dúbidas. Sen imposturas”. 

O máis difícil foi nun principio, asegura, “escoller e ordenar todo o material. Ernesto conseguiu articulalo todo. Despois tivemos que atopar o ton, para que non fose nin unha mirada nostálxica, nin melancólica, nin melodramática. Buscabamos un ollar máis periodístico, de proceso de investigación. Cunha implicación persoal, pero desde o presente”. Nese sentido, a reacción do público tanto en Vigo como na Cañiza, de emoción e agradecemento, “reafírmanos en que é unha montaxe necesaria”, comenta, “máis alá do acto teatral. Porque supón un xeito de reconciliación comunitaria, social, que está na orixe do teatro documento”. A luz acompaña o público “na viaxe ao pasado” levándoo polos distintos espazos dun escenario que ten algo de “plató cinematográfico” no que se van abrindo simbolicamente as caixas de cartón “de igual xeito que se exhuman cadáveres nas fosas comúns,” é dicir, no que a través dos documentos vanse xuntando anacos, fragmentos, ata recompoñer as pezas para conseguir ter unha visión global do acontecido.