"Tes un pé en cada sitio e, ao final, non es de ningures", conta Gisele Mato sobre o proceso migratorio da súa familia. En 'Habitar as fendas', Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey, está presente esa dó migratoria

Diagnóstico: estado carencial. Este verso de Gisele Mato (Xenebra, Suíza) pode sintetizar as ideas que contén o seu poemario Habitar as fendas, editado por Xerais e gañador do XII Premio de Poesía Manuel Lueiro Rey. Mato estudou Psicoloxía entre Santiago de Compostela e París e adícase profesionalmente a un traballo que pouco ten que ver coa escrita. Porén, comezou escribir poesía sendo unha nena. Unha meniña de pais galegos emigrados a Suíza que é quen de referirse á dó migratoria en primeira persoa. En 2023 gañou o Premio de Poesía Pérez Parallé con fraxilidades, un poemario que dalgunha forma inicia as reflexións que protagonizan este Habitar as fendas; e no ano 2020 publicou o libro de relatos Cuerpos ajenos.

Vostede que está á marxe do sistema literario, como o ve?

Non sabía que había un límite para estar fóra ou dentro. Calquera sector, permíteme que fale de industria, ten que estar aberta a novas olladas e perspectivas. Igual é un atrevemento que unha persoa que non fixo Filoloxía galega ou non é mestra no ensino Secundario, que parece que é así –sen desprezar a ninguén– o perfil máis habitual ata onde eu puiden ver. Non reivindico absolutamente nada, creo que a poesía é unha actividade que practicamos moitas persoas dende distintos ámbitos e se ten a capacidade de remover a un xurado e de considerarse apta para ser publicada, pois estupendo. Eu non tiña ningunha pretensión cando enviei este poemario, ou outros, máis que de participar e poder escribir nunha lingua que creo que é perfecta para a poesía. Penso que a posibilidade que ofrecen os premios facilita que persoas que non somos de dentro dun sistema literario poidamos ter o incentivo de traballar na parte artística que poidamos ter. Que se presente moita xente aos premios significa que hai moitas persoas acariñando a lingua e intentando facer algo bonito con ela.

Na contraportada di que comezou escribir poesía antes de rematar a Primaria, por que o conta dende aí?

Foi unha cousa moi curiosa, como adoita suceder nas revelacións: cando alguén descobre que a ti se che dá ben algo. Tiña oito ou nove anos, nunha clase de poesía no centro de Xenebra no que estudaba, cando á profesora lle destacaron os meus versos e me animou a meterme no xornal do centro. Meteume o verme da poesía no corpo e ía co meu caderno a todas partes. Son cousas da infancia que che quedan aí. Despois tiven moito amor-odio coa poesía en distintos momentos da miña vida, pero si que conecto con esa época na que meus pais, miña avoa, meus padriños me preguntaban: como vas coa poesía? E Era unha cousa moi tola porque meus pais non tiñan acervo literario, era emigrantes e facían o que podían en Suíza. Ás veces dicíanme: a ver se escribes algo que poidamos entender. Nunca deixei de escribir, aínda que me daba vergoña dicilo, e supoño que me quero acordar desde momento da infancia cando comecei.

Agora escribe en galego, que non é a súa primeira lingua.

Si, escribir poesía en galego é complexo por iso. Empecei a falar galego aos dezaseis anos. Aínda que os meus pais sempre falaron nese idioma na casa, era a época na que non estaba ben visto. Para min escribir en galego ten moito que ver coa herdanza, coa conexión coa miña familia e co desexo de non perder iso. Ao final, cando non te crías nin naces no país dos teus pais só che queda a lingua como herdanza. E isto é un pouco un tributo a esa herdanza que me deixan.

"Ao virme de alá, quédache un pedazo de corpo e de cabeza noutro sitio, nunca es totalmente do lugar no que levas vivindo trinta anos"

Aínda que xa hai anos que vive en Galicia coa súa familia.

Si, pero cando mudas de país, sobre todo nas circunstancias nas que o fixemos nós, sempre ten un punto de desarraigo con aquilo que deixas. Meus pais quedaron desarraigados de aquí cando marcharon e cando volveron quedaron desarraigados de alá, e a min pasoume algo un pouco parecido. Ao virme de alá, quédache un pedazo de corpo e de cabeza noutro sitio, nunca es totalmente do lugar no que levas vivindo trinta anos porque te criaches noutro formato.

Neste poemario, Habitar as fendas, está moi presente esa dor de non pertencer a ningures, hai unha anguria case existencial?

Totalmente. Esa anguria existencial ten moito que ver co desarraigo de país, que para min está moi presente, e con outros desarraigos, como o do corpo ou o dunha vida anterior que puido ser. Pero hai algo que ten que ver coa dó migratoria, que sempre se dá nos movementos migratorios e da que se fala pouco, esa dó que atravesas cando marchas e tamén cando regresas. Os emigrantes retornados tiveron que pasar iso e os fillos dos retornados tamén o tivemos que pasar. Tes un pé en cada sitio e, ao final, non es de ningures. Cando me preguntan de onde son, respondo co lugar de nacemento dos meus pais. Cústame máis tempo explicar de onde son eu.

Fala de violencias machistas no libro?

Creo que se pode percibir así. Falo de violencia de xénero, pero non dunha violencia física, aínda que o poida parecer. Refírome a unha violencia social, da socialización de xénero, como se pretende que actuemos os distintos xéneros.

Está de fondo unha crítica a como se entende que debe ser unha muller.

Si, e sobre todo a como a como se supón que temos que reaccionar as mulleres ante a anguria, a tristura, a carraxe... Como se presupón que temos que manifestar esas emocións dunha determinada maneira –con fortaleza, sorrisos, manténdonos guapas...– cando realmente o sufrimento emocional precisa doutra cousa. Quixen transmitir, un pouco dende a indignación, que cando estamos mal e o manifestamos a xente afástase de nós. En xeral, na sociedade afastámonos de calquera que sofra unha dor e o manifeste. Apartámonos e agardamos a que a persoa estea mellor, en lugar de manternos preto e soster a persoa, sen meternos pero sen afastarnos de todo.

"Aínda hai moito tabú sobre o sufrimento e hai unha presión social para non amosalo"

Cre que nos falta educación sobre como xestionar a dor?

Non sei se falta educación ou falta respecto. Creo que aínda hai moito tabú sobre o sufrimento e hai unha presión social para non amosalo. A persoa que sofre, probablemente precise de certo illamento para atravesar o camiño que lle toque, pero non sei se nos falta máis pedagoxía sobre que lle ocorre a unha persoa que está sufrindo ou máis respecto cara a esa dor, aínda que non se entenda dende fóra. Temos unha sociedade cada vez máis egoísta e individualista e rapidamente emitimos xuízos sobre o que lle pasa aos outros.

Unha sociedade que, ademais, penaliza a quen non pode ser produtivo en base aos criterios do sistema.

Unha presión que vén de fóra pero que tamén exercemos sobre nós mesmas, sobre todo as mulleres. O sufrimento emocional e a produtividade non van da man, cando estás atravesando un momento moi malo probablemente non sexas nada produtiva, nin teñas gana de selo, e isto é a penalización maior.

Escribe no libro: A ferida é a proba absoluta de que o presente aínda existe. Canto tempo estivo con estes poemas ata que decidiu envialos ao Premio Manuel Lueiro Rey?

Unha cousa é cando produces e outra é cando realizas, por atender á metáfora da música, e despois está todo o anterior: as lecturas, as vivencias e todo o teu bagaxe, que se vai enramando. Creo que en que momento escribes realmente é un punto pequeno dentro do contínuum da creación do poemario. A escritura do poemario igual levoume un pouco máis de nove meses do ano pasado, pero sufriu moitas reescrituras. Realmente eran dous poemarios que foron converxendo dunha forma moi orgánica.

"Todas as emocións son útiles e todas están deseñadas para a supervivencia"

Nótase que hai memoria nos poemas.

Sempre está o que liches, cousas que viviches e cousas que che contaron outros e que che tocan. Hai máis de vinte anos que traballo con persoas e escoitei historias de todo tipo, normalmente non agradables. Tócame moito o sufrimento alleo porque na sociedade occidental habitualmente non temos as ferramentas para afrontalo. Na contracapa do libro falo do abandono total da loita, algo que en occidente parece imposible de entender. Trátase de que cando estás no peor momento non tes que intentar solucionar ou producir cousas que che quiten dor, senón que tes que atravesar ese problema, observalo e vivilo. Abandonando esa loita interna que temos coa sociedade e cos outros é cando realmente podes atravesar o teu sufrimento e aprender algo. Ao final, serve para iso. Non vou dicir se mellor ou peor, pero es outra persoa, con outras ferramentas e outras capas, con outra maneira de enfrontar a vida.

Este poemario doe cando o les, pensouno?

Está feito para iso. Aquí había un intento de validar a emoción negativa. Estamos moi afeitos a ler poesía descritiva ou reivindicativa, pero falemos das cousas feas tamén. Poñamos diante dos ollos o que non mola e vexamos que queremos facer con iso, se é que queremos facer algo. É moi fácil desaparecer, mirar cara a outro lado, sobre todo cando é outro o que sofre. Claro que non é bonito, pero tampouco é bonita unha ferida de arma branca e se che pasa seguro que a miras, a desinfectas e vas ao médico para que a cure; coa parte máis emocional non estamos afeitos a mirar cara ao feo, pero a todos nos vai tocar nalgún momento atravesar unha dó, unha perda, unha ruptura ou algún tipo de trauma grave... Cando nos acontece, estaría ben ter respecto por nós mesmos. Todas as emocións son útiles e todas están deseñadas para a supervivencia.

"Quería contar que o negativo existe, pero non é eterno, é temporal"

Con todo, no libro hai esperanza, non si?

Se non houbese esperanza nin sequera habería libro. Ten que haber aínda que sexa unha pequena fiestra de esperanza a que algo nos faga reaccionar a cada unha de nós, para mellorar a nosa relación con nós mesmas e coas persoas máis próximas, para que iso se vaia estendendo e afecte a toda sociedade. Hai un punto de esperanza porque doutra maneira ninguén sairía do buraco, ten que haber unha luz. Chega un momento no que as emocións negativas teñen un fin, tiveron a súa finalidade e acaban desaparecendo. Quería contar que o negativo existe, pero non é eterno, é temporal.

Dicía que non tiña pretensións cando se presentou o premio, pero non era a de compartir estes poemas?

É que cando escribes, e te empeñas en sacar adiante un proxecto porque realmente te motiva iso que queres contar, queres compartilo. Quería que se me pasaba a min, ter algo que conectase coas vibracións negativas. Estou convencida que hai algunha persoa por aí que o vai ler e lle vai resoar, pois ao final esa é a misión da poesía, removerte. Eu o que quero cando leo poesía é que me quite do soto, me sacuda e me faga pensar de forma diferente. É un pouco ambicioso, pero agardo iso da poesía. Se unha persoa ou dúas experimentan iso co meu libro sería xenial.