O teatro perde sentido cando, do lado do público, só poden verse ollos sen boca. Rostros coa expresión agochada. Desta sensación e do desacougo que produce aos intérpretes partiu o actor Evaristo Calvo para escribir o Manifesto Galego do Día Mundial do Teatro, que leu este xoves na gala dos María Casares. Os premios do teatro entregáronse este ano 2021 nunha gala que reivindicou a resistencia das artes escénicas e que serviu, como di Evaristo Calvo, para crear un encontro humano. Un ritual de convivencia en tempos de distancias sociais. Falamos con el do manifesto e da súa traxectoria.

Dis no manifesto que coa pandemia se está restrinxindo a congregación, o encontro, como esencia do teatro. Como afecta isto aos intérpretes?

Pois que pasa é que perde o sentido. Cando estás interpretando e ves rostros sen bocas é moi frustrante. É como ter un público militarizado. Tes a sensación de que a asistencia ao teatro non é libre, que é unha especie de distopía orwelliana. Despois veñen os aplausos e pode haber algo de comunicación co público, pero non é o mesmo. A parte esencial do teatro é o encontro. Para min é deprimente que non poida producirse. O que ía ser provisorio acábase eternizando, non sabes cando vai rematar… É como se un escritor publicase un libro ao que só puidese haber un acceso restrinxido. Todo perde sentido. E penso que esta sensación é xeneralizada entre os compañeiros. Iso foi o que quixen contar no manifesto. Ademais quixen ser cauto -doutras cousas fáltanme coñecementos e tampouco quería tirarme da moto- e falar só desa idea. Desa sensación, desas emocións.

Tamén falas, aínda que apareza de xeito secundario, de precariedade e desemprego. Males endémicos do teatro que se agravaron en moitos casos coa pandemia. 

“Oxalá as xeracións máis novas atopen unha sociedade preocupada realmente pola cultura”

É un problema moi real e, si, que vén de moi atrás. Moita xente vimos que a única saída era crear empresas de produción e distribución, ter a túa propia compañía. Así vaste librando do paro. Pero custa moito conseguir unha función de teatro e ver como che caen as funcións e que non sabes o que vai pasar é duro. Por iso que, si, precario xa era. Ás veces mesmo unha situación de subsistencia que raia coa miseria. Tampouco sei nin como se pode tratar esta realidade de cara aos medios de comunicación. Pero supoño que sería mellor con outra sociedade. Oxalá as xeracións máis novas atopen unha sociedade preocupada realmente pola cultura. Din que a pandemia mellorou a sensibilización social cara a cultura. Eu alegraríame moito, pero non sei se é así.

É en parte cuestión de contexto? Outros países teñen máis tradición teatral… Falas no manifesto tamén da falta de consideración social do teatro.

“O humor xoga noutra liga, con outro público. Pero se falamos do oficio en xeral é outra cousa” 

Noutros países teñen recursos cos que aquí non contamos. E pode que a consideración social sexa máis alta. Pero tampouco moito máis. Creo que a baixa consideración do oficio ten que ver coa polarización que se produce entre actores de moito éxito, e ricos e famosos, e o resto. Os que traballamos en lugares pequenos e non somos ricos nin saímos constantemente nos medios de comunicación non gozamos desa consideración social.

E iso está a dicilo a metade de Mofa e Befa, que é un dúo moi coñecido no seu contexto. Que dirán os demais?

O teatro ten o seu público, con xente que vai ás veces e xente que é asidua. E neses círculos si que existe, claro, esa consideración. Pero é unha parte da sociedade moi minoritaria. O que transcende é o audiovisual. Nunha cidade como Santiago si que tes o teu público e notas cariño e consideración, pero é unha parte moi pequena da cidade. E ademais nós facemos teatro e facemos humor. E o humor xoga noutra liga, con outro público. Pero se falamos do oficio en xeral é outra cousa.

Outra cousa que comentas no manifesto é que o teatro é unha arte que a humanidade se deu a si mesma para se recoñecer. 

Hai moitas teorías sobre o teatro e sobre para que serve. É aborrecido. Cabréame moito que teñamos que xustificarnos. O teatro non serve para nada porque non ten que servir para nada. O teatro é o que é. A súa función é existir, congregar a xente que está enriba do escenario e a que está abaixo mirando o que pasa no escenario. E ademais é moi diverso. Eu no manifesto non quixen ser moi opositivo nin poñerme farruco con ninguén, entón por iso escribín iso: é unha arte que a humanidade se deu para coñecerse a si mesma. Para min o teatro ten moito que ver co ritual. Comeza como un rito que despois se vai desenvolvendo.

É o que dicía antes: un xeito de encontro. Asistes ao teatro porque che senta ben, porque vas estar con xente afín… Porque é un ritual do que queres participar. E dá igual que sexa commedia dell’arte ou un texto de Bertolt Brecht. Ademais a commedia dell’arte pode ser máis comprensible e para min, canto máis comprensibles, máis valor teñen as cousas. Ninguén pregunta, por exemplo, para que serve o amor. Que función ten. Non me importa cal é a función do teatro.

E para ti todo empezou sendo moi novo… Facías teatro no instituto?

Primeiro na escola e despois no instituto. Na escola quería facer teatro e presenteime a unha audición na que cantei, desafinando moito, unha canción rocieira. Déranme o papel do mançebo que casó con una [muger] muy fuerte et muy brava, do Arcipreste de Hita. Daquela non se facía teatro en galego nos colexios…

Despois estiveches en grupos de teatro afeccionado da Coruña… 

Había unha escola de teatro, Danthea, de Carlos Martínez Gallego, que despois deu tamén clase de teatro na Universidade. Agora ten unha sala na Coruña, a Gurugú. Alí empecei a facer cousas: cursos, seminarios… Fixemos algúns espectáculos de teatro afeccionado e eu despois metinme a fondo nas marionetas. Deixei o traballo que tiña na Tabacalera para dedicarme aos títeres. Despois xa fundei Ollomol-Teatro Submarino con Marcos Orsi, Santiago Prego e Nuria Sanz.

“Deixei o traballo que tiña na Tabacalera para dedicarme aos títeres”

Coa Escola Dramática Galega de Manuel Lourenzo tamén fixeches cousas… 

Penso que Manuel Lourenzo viñera ver Os perxuicios do tabaco de Anton Chejov e que foi así como contactamos. Despois traballei con el en Adeus, Madelón. Así que a miña primeira experiencia no teatro profesional foi, si, coa Escola Dramática Galega. E despois con Ollomol. Fixeramos Fas e Nefas, de Blanco Amor, e despois xa nos asociamos con Tranvía Teatro, nacendo Ollomoltranvía. Isto foi a primeiros dos anos 90. No 93 fixemos Commedia, un xoguete para Goldoni. Foi unha experiencia breve, duns poucos anos.

A Sala Nasa debeu ser neses inicios de moitos intérpretes do país un importante lugar de encontro e intercambio… 

Xa coñecía aos Chévere, a Xesús Ron e a Miguel de Lira, de antes. Mais si é verdade que a Nasa foi un aglutinante moi importante, sobre todo polas Ultranoites. Era un formato novo, de cabaré, no que traballabas con total liberdade. Había un camerín no que estabamos todos xuntos e cada un ensaiaba a súa parte. Todo era moi fresco e levámolo un pouco polo aire. Había moito humor, moita enerxía e de aí saíron, claro, alianzas artísticas.

“A Nasa foi un aglutinante moi importante, sobre todo polas Ultranoites”

Como empezou a túa alianza con Víctor Mosqueira para facer Mofa e Befa?

Tamén o coñecía xa de antes. Traballara con nós en Ollomol en Commedia e en Fas e Nefas. Unha vez, estando os dous facendo un curso de commedia dell’arte, comentoume que quería facer uns sketch. Despois fomos xuntándolle máis cousas e ata hoxe. Quico Cadaval escribiu a historia dos nosos inicios: dous rapaces que veñen do lumpen e que se xuntan para facer comedia. A historia dos personaxes segue sendo e mesma. Víctor xa tiña todo ben armado na súa cabeza. E para o ano facemos 30.

Tamén traballaras por esa época, nos 90, con Teatro do Atlántico ou para o CDG…

Primeiro con Teatro do Atlántico. Para o CDG fóramos o elenco de Fas e Nefas para facer O Incerto Señor Dom Hamlet, de Cunqueiro, dirixido por Ricard Salvat con Ánxeles Cuña e Roberto Vidal Bolaño como axudantes de dirección.

Unha “superprodución”. Era outra época do CDG. A inicios dos anos 90. 

Si, nós coñecemos a mellor época. Ben, tamén eu era novo e tiña outra enerxía… Agora o CDG está moi mal ferido. Arrastra unha doenza pesada, relacionada sobre todo coa falta de orzamento. Dá mesmo vergoña allea que monte obras máis pequenas que as que están a facer algunhas compañías privadas. Antes falabamos de precariedade. A sociedade debera ser máis exixente coas autoridades nese aspecto. O CDG debera ser capaz de representar a sociedade galega, mais agora non pode.

“O CDG debera ser capaz de representar a sociedade galega, mais agora non pode”

Primeiro veu Mofa e Befa e despois Excéntricas, con Quico Cadaval. Producións Excéntricas fixo, en realidade, de todo: de Obra (2008) a varios Shakespeare, varios Martin Mc Donagh, máis recentemente Valle-Inclán… A comedia está sempre, pero en traballos moi variados.

Primeiro montamos Mohicania e despois xa Excéntricas. Como Mohicania penso que só moveremos Finis Mundi Circus. Como Excéntricas a primeira fora Obra. Mais si, fomos ampliando e fixemos cousas moi distintas. Eu paseino especialmente ben coas montaxes de Martin Mc Donagh. Gardo unha impresión moi boa.

“Eu paseino especialmente ben coas montaxes de Martin Mc Donagh”

Lembro cando Cadaval dicía que quería montar máis textos de Shakespeare pero non atopaba interese. Hai algunha obra en particular que a ti che tería gustado que se movese máis ou algún autor/a que quixeses traballar máis?

Sempre queres ter máis representacións e nunca sabes o que vai funcionar mellor ou peor. Pero por exemplo si penso que Shakespeare para ignorantes era un espectáculo que podiamos seguir facendo máis tempo. Tiña elementos moi atractivos, como Cadaval narrando e despois as entradas dos cómicos desastrosos para facer os fragmentos de Shakespeare… Pero tampouco era moi fácil movelo máis. Por parte de Cadaval esixe moito sacrificio e tampouco se pode facer sen el… Despois eu tampouco estiven en todas as producións de Excéntricas. Unha vez que tiñamos 15 días en Madrid eu tiven unha infección nunha perna e tivo que ir Marcos Orsi no meu sitio…

Tamén fixeches algunha cousa, máis puntual, como director e dramaturgo. 

Si, foron experiencias que tiven por propostas de compañeiros. Como a dirección e dramaturxia de Quid pro Quo de Ollomoltranvía, tamén o texto e dirección de Hotel Run e So Sobre para Sapristi, dirección e dramaturxia de Bicharada de Berrobambán e dirección en Trogloditas de Tanxarina..

En audiovisual entre os teus primeiros traballos estiveron dúas das primeiras curtas de Jorge Coira: Gran Liquidación e A ti como se che di adeus?. Tamén tes varios filmes con Héctor Carré…

O primeiro que fixen en audiovisual foi unha serie semidocumental para televisión española, Del Miño al Bidasoa. O segundo foi unha longametraxe con Raúl Veiga, A metade da vida, aínda que non quedei nada contento do traballo que fixen. Había moita cordialidade pero a min a verdade é que non me gustou o resultado. En xeral, podo dicir que o meu traballo no audiovisual foi unha experiencia bastante frustrante. Onde estiven mellor foi en traballos máis comerciais en televisión, sen pretensións artísticas, como as series Pratos Combinados ou Manos a la obra ou, sobre todo, o programa Air Galicia, cos Zopilotes. Faciamos humor dun xeito moi libre. Había un personaxe de Fernando Fernán Gómez, de Viaje a ninguna parte, que o rexeitaban sempre e acababa dicindo: “esto del cine es una mierda”. Pois a min pásame igual: estou moito máis cómodo co teatro.

“Onde estiven mellor no audiovisual foi en traballos máis comerciais en televisión”

Xa, pero o audiovisual e, sobre todo as series, deron e dan de comer a moitos actores. Ti traballaches en varias das máis coñecidas: Mareas Vivas, Padre Casares… 

Si, claro, a televisión é importantísima para que moitos actores poidan gañar a vida. Podes chegar a gañar moitos cartos e, aínda que non gañes moitos, é un xeito de amortecer a precariedade do teatro. No teatro tes que facer moitas funcións para gañar a vida. Niso, nas series, houbo tamén unha época mellor e a min claro que me axudou a respirar economicamente. Sería xenial que houbese máis produción audiovisual que permitise contratar máis actores. O traballo no audiovisual é un medio natural para o actor. Pero a ficción audiovisual perdeu peso fronte ao reality, os concursos, etc.

“A ficción audiovisual perdeu peso fronte ao reality, os concursos, etc” 

Outra faceta túa se cadra menos coñecida son as colaboracións no ámbito da música: co grupo de música antiga Resonet, coa Real Filharmonía de Galicia e co grupo de música contemporánea Século XX. 

Con Resonet traballei moito, baixo a dirección de Fernando Reyes. Facer de narrador na Historia do soldado de Stravinsky co grupo Século XX foi unha experiencia alucinante. Tiven moita liberdade: eu era o meu propio director, na práctica. Fun con con algo de complexo pero saíu moi ben. Teño un recordo moi bonito. Non era a primeira adaptación que se facía ao galego -fíxoa Xosé Sendón-, pero si a máis fiel respecto do orixinal. Cun actor-personaxe que fai toda a narración.

Falabamos antes de cine, do ben que funciona o humor na televisión… Por que case non se fai cine cómico en Galicia? 

Ben, fíxose hai pouco Cuñados… Supoño que porque aquí o cine que se fai é sobre todo cine de autor. E despois que a comedia non goza do mesmo prestixio que a traxedia. Raúl Veiga, por exemplo, é un home moi gracioso. Víctor e eu diciámoslle que por que non facía un guión de comedia… Non sei, é como se facer comedia puidese quitarche prestixio. Ademais que facer cine sempre é complexo e caro. Pero pasa o mesmo na televisión. As series cómicas tamén foron esmorecendo.

“A comedia non goza do mesmo prestixio que a traxedia”

Falabamos antes tamén de Mofa e Befa e de encher teatros, que é unha rara habilidade. Tamén mencionabas que, canto máis comprensible, mellor. Excéntricas parece ter vocación de facer teatro para públicos amplos. E conségueo.

Encher teatros queres sempre, pero nunca sabes. Santi Romay e eu morremos da risa con O montacargas de Harold Pinter. Montámolo e non está a ter nin contratacións, nin repercusión, nin nada. O público non o entende, non lle gusta… E o que puidemos comprobar é que funciona moito mellor coa xente nova. Os rapaces rin con cada gag. Coa xente da nosa idade parece que non funciona.

Outra cousa que dicía Quico Cadaval é que o teatro galego tería futuro se se conseguía que a xente fose máis ao teatro. O vello debate de crear públicos…

Xa, pero como crear públicos se non tes acceso aos espazos? Son propiedade institucional e teñen a súa programación, que pode ser mellor ou peor, pero na que hai teatro e outras cousas. Ademais, estamos en Galicia. O público galego non pode pagar o que se paga noutros sitios. Non pode pagar 120 euros por un espectáculo. Iso aquí non é realista. E ademais é moi elitista. Como o é ter que pagar 30 euros. E ás veces 10. Non temos un público burgués que poida pagar 100 euros sen problema. E nós traballamos con cachés moi axustados. Todos queremos encher teatros pero se ás veces nin están abertos, se non teñen unha programación continuada…

“Que o teatro estea cheo non significa que a taquilla estea chea de diñeiro”

Que podemos facer nós? Estou de acordo co que di Quico pero, cal é a fórmula? Eu non o sei. É o debate de sempre, si. E a cuestión é que, se non hai diñeiro, que se pode facer? Porque que o teatro estea cheo non significa que a taquilla estea chea de diñeiro. A recadación non dá para pagar o espectáculo. Non hai moita diferenza, ao respecto, entre un caché e un teatro cheo. A rendibilidade si é grande se vas a teatros grandes como o García Barbón de Vigo. Se tes 500 espectadores, aínda que sexa a 12 euros, si que é diñeiro. Pero onde podes ter 500 espectadores en Santiago ou na Coruña?