Fernández Prieto explica o gran simbolismo que ten a illa como lugar de terror e beleza ao tempo que debulla nesta conversa por que cómpre lembrar a historia, mesmo a máis horrible que, para moitas persoas, aínda cheira na bandeira española
Nós próximos meses terá lugar a estrea da película San Simón, primeira longametraxe do director Miguel A. Delgado, onde se recrea a historia da illa como auténtico campo de concentración que foi entre 1936 e 1943. Namentres, a produtora do filme, Miramemira, vén de estrear na plataforma Agalega.gal unha webserie de cinco capítulos que achega un contexto histórico imprescindible para entender moitos dos feitos e condutas que aínda perduran nestes tempos.
Lourenzo Fernández Prieto, catedrático de Historia Contemporánea da USC e director do Cispac, estivo á fronte do equipo do Histagra que colaborou co director para dotar de rigor histórico a película e mais á webserie San Simón, a colonia penitenciaria. Lourenzo (A Devesa-Ribadeo, 1961) explica o gran simbolismo que ten a illa como lugar de terror e beleza ao tempo que debulla nesta conversa por que cómpre lembrar a historia, mesmo a máis horrible que, para moitas persoas, aínda cheira na bandeira española actual.
Vén de colaborar no asesoramento histórico co director de Miguel A. Delgado para a película San Simón, pendente de estrea, e máis concretamente na web serie San Simón, a colonia penitenciaria, que está a funcionar como unha precuela da propia longametraxe. Como resultou a experiencia?
Nunca fixera algo así. Foi unha cousa bastante singular para min e para nós, porque foi unha cuestión colectiva. O director púxose en contacto con nós hai anos, xa antes da pandemia, e iniciamos unha relación máis ca de asesoramento, de complicidade, entendemento e colaboración. Eu nunca colaborara con ninguén que tivese un proxecto tan longo, de carácter cinematográfico, ademais. A verdade é que para min foi bastante interesante e nós ao mesmo tempo iamos desenvolvendo traballos como Golpistas e Verdugos de 1936, que fixen con Antonio Míguez, cos que iamos avanzando nas nosas investigacións ao tempo que iamos dialogando con el. Máis ca un asesoramento foi un diálogo, unha relación ao longo dun tempo. Foise tecendo de forma natural. Tamén o puxemos en contacto con Caeiro, que fixo o documental Aillados. E logo eles tiñan a idea de non só facer o filme, senón traballar tamén con todos os materiais na serie web, onde si que os asesoramos dunha forma máis directa. Foi todo máis un diálogo, unha cocreación.
"Estamos concernidos a lembrar ese espazo como un lugar que tivo que ver coa capacidade da humanidade para autodestruírse. Estamos obrigados a recordalo"
Di vostede na webserie que a illa de San Simón é “o máis grande e prístino lugar de memoria probablemente de España; epítome da barbarie...” Por que é tan simbólico San Simón?
San Simón foise facendo simbólico. Por desgraza toda Europa está cheo de lugares de barbarie. Desde Siberia ata o confín de Eurasia, que é Fisterra. O século XX foi un século tremendo. No caso do Estado español, San Simón ten algo que a fai especialmente singular e ten que ver co carácter dese espazo, que todos os que estivemos alí puidemos apreciar: É un lugar idílico, cantado polos poetas, recollido desde hai máis de 1.000 anos como un lugar de referencia idealizado e por iso está na poesía. Que a illa dos poetas fose tamén un campo de concentración é algo demasiado brutal. O contraste entre a beleza e o carácter case paradisíaco, co mar azul e a vexetación; unha illa que parece que a colocaron alí, case parece artificial, feita para que sexa bonita, que fose campo de concentración, de barbarie, tortura e traballos forzados é o que a converte nun lugar tan especial. E esa é a razón creo eu pola que Miguel Ángel quixo centrar aí o seu traballo. Podía escoller outro sitio ou outra historia. Hai sitios como Ezcaba, en español o Forte de San Cristóbal, en Navarra, onde tamén houbo moitos galegos, pero é un cuartel e é distinto. Está Cuelgamuros, onde fixeron o Valle de los Caídos, o Canal dos presos en Andalucía… hai moitos outros lugares, pero ningún reúne este contraste tan potente como San Simón.
A día de hoxe en San Simón teñen lugar actividades culturais e forma parte de rutas pola ría que poñen en valor a beleza do enclave mais, como de importante é que se coñeza e recordar sempre o que alí sucedeu?
Sobre iso hai moito escrito e discutido e as decisións que tomou Europa teñen que ver con recordar a barbarie, non ocultala. Europa superou a través dunha guerra terrible no 45 os fascismos e decidiu recordar e converter en lugares de memoria todas as barbaridades que se cometeran no período anterior. Esa foi unha decisión que permitiu construír a Europa actual. Europa ten ese “deber de memoria” que din os alemáns con ese pasado monstruoso. Iso é moito máis forte en Alemaña ca en España, algo que ten que ver coa nosa propia historia. Alí o fascismo foi derrotado e chegou a extremos abominables e aquí o fascismo perviviu despois do 45 e adaptouse para non chegar a eses extremos abominables pero foi precoz. Eu creo que compartimos ese deber de memoria con Alemaña, con pasados á vez similares e diferentes. Nese sentido, estamos concernidos a lembrar ese espazo como un lugar que tivo que ver coa capacidade da humanidade para autodestruírse. Estamos obrigados a recordalo.
Pode ser unha forma de reparación para familiares das vítimas este tipo de proxectos que dalgunha forma homenaxean as persoas represaliadas, asasinadas ou perseguidas?
Si, esa é a outra parte do asunto. Por unha banda está a memoria das vítimas e dos seus descendentes e o recoñecemento de que ese foi un lugar no que sufriron e, por outro lado, está a obriga colectiva nosa como sociedade de recordar os excesos que somos quen de cometer. Son dúas obrigas que van parellas e que están vinculadas non só á propia construción europea, senón á propia creación da Organización das Nacións Unidas que nace para construír un mundo en paz, que recorda e que é consciente de por que constrúe un mundo con esas características, porque foi capaz de superar a barbarie que está detrás de San Simón, ou de Mauthausen ou de Treblinka ou do Gulag, na Unión Soviética.
"Pretender que nos una unha bandeira que para uns significa unha cousa e para outros outra, pois é difícil. As cousas non se conseguen á forza"
Precisamente que non estea pechada a ferida por falta de reparación pode explicar que moitas persoas teñan receos coa propia bandeira española, que tanto se viu na pasada Eurocopa de fútbol. Para moitos e moitas, segue a haber violencia nesa bandeira.
É normal porque é a bandeira dos vencedores da guerra e foi a que substituíu a bandeira da democracia. Entón, pasaron 90 anos pero aínda é difícil asumir iso. É normal que para moitas persoas sexa un elemento de división, non de unión. Iso é historia. Non ten remedio. Como din os vellos: “iso cúrao o tempo”, ou non. Fixéronse moitos esforzos, vinculándoa ao mundo do fútbol, para convertela nun elemento de unión, pero tampouco hai que ser dramáticos, hai que entender a lóxica plural. Antes da Segunda República xa había dúas bandeiras. Os republicanos utilizaban a súa e os que non o eran, a outra. E as dúas entendíanse como bandeiras españolas. Pero iso foi antes do golpe da guerra. Agora, pretender que nos una unha bandeira que para uns significa unha cousa e para outros outra, pois é difícil. As cousas non se conseguen á forza. O consenso implica tamén o disenso e niso consiste precisamente a democracia, non en que todos vaian polo mesmo rego. Simplemente non é un problema, é así. Hai unha bandeira que é a dos que deron o golpe do 36, que usou a ditadura e que por razóns históricas é a que seguimos tendo hoxe porque non hai república senón monarquía. É pura historia. A historia está para comprendela pero tamén para cambiala. A historia non nos ata.
Na webserie falan de que foi un golpe militar sorprendente, que ninguén o esperaba e que supuxo unha quebra con todo o modo de vida e o pluralismo que existía en España. Que tivo de diferente o golpe do 36?
Como din os vellos cando morre alguén, un pouco de broma: “está morrendo xente que nunca morrera”. Pois neses momentos tamén pasaban cousas que nunca pasaran. Nos anos 20, coa crise do 29; os fascismos, a propia ditadura de Primo de Rivera, o nacismo. Abríranse cousas non mundo que nunca ocorreran. Era un mundo en gran cambio tecnolóxico, por un lado, e con medo ao futuro, coma hoxe. Nese contexto prodúcese un golpe de Estado no ano 36 aquí onde se introducen elementos que ninguén esperaba. Os que deran golpes de Estado nunca fusilaran os derrotados; nunca se mataran milleiros de persoas, era a primeira vez que ocorría. E pasa así porque estamos no tempo do fascismo, cando se utiliza a violencia como forma de solución política en moitos sitios como en Turquía, cos armenios. Estamos nese mundo. E iso é completamente contraditorio coa experiencia que había no caso español. Hai que ter en conta que en 1923 houbo unha ditadura que non disparou un só tiro e ademais o ditador acabou tendo que marchar; pero cunha violencia relativa, sen matanzas nin campos de concentración. No ano 36 o que fan os militares golpistas en España é facer o que nunca se fixera. Para poder tomar o poder tiveron que llo arrebatar a miles de persoas: desde os capitáns xerais ata o último médico que era importante nunha vila. Por iso fusiláronos e matáronos. Iso nunca ocorrera. Por iso hai que recordar e temos un deber de memoria. Por iso San Simón ten un significado.
"Durante 40 anos modélase un determinado papel da muller que é o de nai, esposa, irmá. E iso explícase como se sempre ocorrera así, porque se borra a historia"
Tamén para as mulleres que, segundo relata Aldara Cidrás, se atopaban protagonizando un certo movemento emancipatorio, tras estrear tamén dereito a voto.
Sempre nos gusta destacar que non é algo que teña que ver unicamente cos cinco anos da República, que moitas veces nos confunde ese asunto. A primeira vez que vota a muller é durante a ditadura de Primo de Rivera, en eleccións municipais. Non votan todas porque non había sufraxio universal. Pero hai unhas eleccións municipais nas que algunhas mulleres poden votar. Isto nin sequera é moi coñecido, pero estanos falando de que a forza da muller desde moito tempo atrás era moi potente. Sempre se fala das Sensombreiro dos anos 20, pero vaiamos para atrás e cheguemos no caso galego ata Rosalía, Juana de Vega, Concepción Arenal, Hildegart, Fanny Garrido, Sofía Casanova e tantas outras. Había unha emerxencia do poder da muller que viña desde finais do S. XIX e que está vinculado ao liberalismo, á democracia, que xa era moi potente e que efectivamente eclosiona despois da Segunda Guerra Mundial, en toda Europa. E falamos moito das sufraxistas, pero curiosamente no Estado español votou antes a muller que en Italia ou en Francia, o que é significativo da capacidade feminina en España para loitar, para organizarse e para construír futuros. Non só había mulleres moi activas e con votade de participar na vida pública, senón que tamén hai unha sociedade que non o impedía.
E todo iso parou.
Non só parou, senón que foi para atrás. A historia non é lineal. A historia ía nunha dirección e chegaron outros que a levaron noutra dirección e que ademais nos fixeron ver que esa dirección súa era a correcta. O que se fai coa muller na ditadura non é só impedir que vote, que non vota ninguén, durante 40 anos modélase un determinado papel da muller que é o de nai, esposa, irmá. E iso explícase como se sempre ocorrera así, porque se borra a historia. O presente para poder construírse moitas veces o que fai é cambiar o pasado, por iso os historiadores e as historiadoras somos importantes, para contar que o pasado non é como nos contan no presente ou como nolo contaron, senón que tamén ten vertentes ocultadas, e co papel da muller ocorre isto tamén.
