Dos múltiples proxectos de Montse Rivera, a Feira do Vestir ‘De Onte a Hoxe’, que celebra este 29 de xullo en Santiago a súa segunda edición, é un dos máis recentes. Outro, o máis coñecido, é Leilía, o grupo de pandeireteiras pioneiro no país, que se está a despedir tras 34 anos nos escenarios. Repasamos con Montse a súa traxectoria nunha conversa que serviu para reflexionar sobre a actualización da tradición do traxe, da música e do baile. 

É a segunda edición da Feira do Vestir ‘De Onte a Hoxe’. Cal é o obxectivo da Feira?

A Feira, que se celebra na Praza da Quintana, enmárcase dentro do Día do Traxe, organizado pola Asociación do Traxe Galego. Esta parte da tradición, o traxe, xa está moi ben representada. A idea da Feira do Vestir era atraer outros públicos. Hai varios obradoiros que están a facer propostas para levar prendas e adobíos do traxe tradicional ao día a día, facendo versións máis modernas de distintos elementos do traxe tradicional. Parecíanos interesante que este traballo estivese presente no Día do Traxe. Este ano vai estar representado polos obradoiros e talleres Bulideira, Decotío, Na Ristra, Lumecú, Susi Gesto, Zeltia ao aire e Trenzarte. 

Susi Gesto é orfebre. Ela parte da tradición, que reinterpreta e actualiza. DeCotío e Bulideira xorden como tendas baseadas no traxe. Pero, a petición da clientela e por iniciativa propia, acaban creando propostas para actualizar estas prendas. Zeltia ao aire traballa co bordado ao aire, o bordado do traxe tradicional, ao que lle dan a volta para facer pendentes, pulseiras, etc. Na Ristra, que é da Laracha, no inicio tamén foi unha tenda de traxe tradicional. Ben, en realidade todas estas tendas seguen facendo traxe tradicional, ademais de elaborar este tipo de prendas máis actualizadas. Que é o que fai tamén Lumecú, que fai roupa máis xuvenil. Trenzarte é unha asociación que mantén a tradición dos sombreiros de palla. Van estar na Feira mostrando como se traballa a palla. Elas recuperaron os sancosmeiros, que se chaman así porque proceden de San Cosme. Xa non había onde atopalos.

Todos terán tenda na Feira, supoño. 

Si. Tamén vai haber obradoiros para nenos e nenas, con Xisel Galicia. Un de adornar o sapo tradicional e outro de facer marcapáxinas con forma de monteira. Ademais, haberá dúas pasarelas, unha ás 13:00 e outras ás 16:30 horas, nas que os obradoiros e talleres mostrarán as súas creacións. Serán 20 modelos. Con propostas conxuntas, de colaboración de varios dos obradoiros. E haberá tamén varios photocall onde a xente poderá facer fotos vestida co traxe tradicional. Estaremos todo o día, desde as 11 da mañá ata pouco antes das 9 da noite. O Día do Traxe a Feira do Vestir ‘De Onte a Hoxe’ van, así, convivir o 29 de xullo na Praza da Quintana. Son dúas programacións complementarias arredor do traxe. No Día do Traxe hai desfiles, unha misa, unha recepción no concello e un concurso. A Feira do Vestir conta co patrocinio do Concello.

A última vez que estiven en DeCotío estiven tentada de mercar algunha prenda do traxe para levala con vaqueiros. Seguro que non son a única. 

“Hai unha gran riqueza dentro do mundo tradicional para darlle voltas e actualizar o vestir”

Eu hai pouco collín un dengue, deille a volta, poñéndoo do revés, e púxeno cunha saia negra e quedaba moi ben. Unha beluza, que é unha chaqueta da zona de muros, cunha saia, tamén queda espectacular… Para vestirme para ir a vodas teño feito todo tipo de amaños con elementos do traxe tradicional. Hai unha gran riqueza dentro do mundo tradicional para darlle voltas e actualizar o vestir. 

A consideración social do traxe tradicional é boa agora, non si?

Agora si. Hai 30 anos, cando querías facer un traxe ou mercar teas para facelo, non tiñas onde ir. Cando eu quixen facer unhas saias de la tiven que ir a Madrid a unha tenda de teas para curas e mercar tea de facer hábitos para monxes. Para comprar pano tiñas que ir a Béjar, en Burgos, e lino rústico non tiñas onde mercalo tampouco. Agora hai aquí tendas nas que podes atopar todo o que precisas para facer un traxe. A primeira foi A Mouga, que despois foi DeCotío. Antes facer un vestiario para unha agrupación era moi difícil. Agora hai tendas con persoal especializado que sabe asesorarte. En DeCotío, por exemplo, fanse traxes de noivos inspirados no traxe tradicional. 

Pero todo iso é un síntoma. Que cambiou para que o traxe sexa agora máis apreciado?

“Hai un rexurdir de todo o que teña que ver coa música e co baile tradicional”

É raro que as cousas acontezan illadas. Pasou o mesmo co baile ou coa pandeireta. Todo vai xunto. Cando eu empecei a dar clases de baile viñan ou nenos ou xente que quería aprender para entrar nunha agrupación. Hoxe vén moita xente que quere aprender uns puntos ou aprender o suficiente para defenderse nunha foliada. Hoxe vén, en realidade, xente que se achega ao baile por un senfín de motivos: facer deporte… Antes non era así. Hai un rexurdir de todo o que teña que ver coa música e co baile tradicional. Cando sentes orgullo do teu, sentes orgullo do conxunto.

Ademais, a música e o baile tradicionais atraen moita xente nova. 

É que antes bailaba a xente das catro ou cinco agrupacións tradicionais que había. Agora vas a un festival e ves xente bailando sen ningún tipo de complexo: bailan os que saben e os que non. Vas ao festival de Couso, por exemplo, e é raro que haxa xente que non estea bailando. Todo isto tamén ten que ver coa recuperación dos seráns ou foliadas. Antes eramos catro que nos xuntabamos no soto da Sa do Penal. Agora hai foliadas por todo o país. A recuperación empezou polas aldeas e despois chegou ás cidades. Alguén tería que estudar isto, pero penso que foi Luís Prego quen primeiro as recuperou. Un serán ou foliada non é o mesmo que era antes nas aldeas, claro, pero a esencia é a mesma: bailar, relacionarse, mocear…

“Un serán ou foliada non é o mesmo que era antes nas aldeas, claro, pero a esencia é a mesma: bailar, relacionarse, mocear…”
 

Citabas antes un uso máis cerimonial do traxe, que é o das vodas. No baile, en cambio, igual si que se desvinculou un pouco o baile do traxe. Bailar en vaqueiros é o normal. 

Si, claro. Sobre as vodas, hai 30 anos xa había xente que casaba co traxe, pero casaba co traxe tradicional. Agora a xente casa con versións actualizadas do traxe. Tamén hai por exemplo grupos folk que fan vestiario que parte da tradición. Fan un espectáculo e crean un vestiario especial. 

Xa que citas as agrupacións, ti estiveches en Cantigas e Agarimos e en Brincadeira. 

Felisa (Segade), Merchi (Rodríguez) eu estabamos en Cantigas e Agarimos. Tamén estivo con nós ao principio Lucía Plaza, pero estivo pouco tempo en Leilía. Comezamos a xuntarnos para cantar, para aprender as recollidas. Eran convocatorias abertas. Despois decidimos facer algo máis serio, e quedamos nós as catro. Felisa empezara a dar clase na asociación cultural Rosalía de Castro e tiña dúas alumnas, Ana e Rosario (Rodríguez) con moito interese e aptitudes. Elas comentáronlle a Felisa que lles daba pena deixar as clases no verán, nas vacacións. Entón Felisa propúxolles seguir. E así comezamos a ensaiar. 

Ao principio tamén estaba con nós o gaiteiro Manolo Nieto. Pero tocaba nos nosos descansos, entón el mesmo se deu conta de que Leilía non era o seu sitio. Levámonos moi ben, ofreceuse para vir tocar cando quixeramos, pero Leilía era un grupo de pandeireteiras. No 89, cando Leilía se fundou, a min botáronme de Cantigas e Agarimos. Felisa deixouno despois e Merchi tamén, despois de Felisa. Felisa quedou en Brincadeira e eu estiven tamén, pero despois marchei. E despois chamáronme outra vez de Cantigas e Agarimos, pero para ser a directora. 

Como empezaron as recollas? 

“De nena era un terremoto e a miña nai mandábame a clase de baile porque non me aturaba…”

No momento en que estás nun grupo coma Cantigas e Agarimos dáste conta de que o baile ten un por que. O director facía recollidas e ás veces levábanos. Eu empezara a bailar con catro anos. De nena era un terremoto e a miña nai mandábame a clase de baile porque non me aturaba… Ía a clases en Vigo, que é de onde son. Eu bailaba, pero non sabía o que había detrás. Cando empecei en Cantigas descubrín o que había detrás. Dábaste conta de que cada día que pasaba morría xente e de que a súa sabedoría ía morrer con eles. Entón, Felisa, Amancio Plaza e eu fixemos un equipo de recollidas. Compramos entre os tres unha cámara. Eramos adolescentes. Amancio era o maior.

Pero empezaron a traballar varios equipos de xeito paralelo en varios lugares, non?

Si. En Santiago eramos xente de Cantigas e Agarimos e en Coruña xente de Brincadeira. Antes xa estaba o que fixeran Aturuxo coas pandereteiras de Mos, ou o que fixera a Sección Feminina, que tamén facía recollidas, pero ao seu xeito. Dos núcleos de Cantigas e Xacarandaina ían recoller os directores e tamén membros dos grupos. Xabier Díaz, por exemplo. 

Antes diso pouco habería. O cancioneiro de Dorothé Schubarth e Antón Santamarina, o que puidera recoller Alan Lomax… 

O gran referente era o cancioneiro de Dorothé Schubarth. Logo había cancioneiros máis antigos, pero eran listados de coplas. E había libros que eran auténticas xoias. Emilia Pardo Bazán foi presidenta da Sociedad de Folklore Gallego e hai unha publicación que explica como facer recollidas. 

As Leilía seguides facendo recollidas. Como cambiaron? Tamén vós iriades aprendendo a facelas mellor. 

Cando empezas non sabes preguntar. Non preguntabamos por exemplo polos cantos de raíces porque non sabiamos que os había. Vas aprendendo a preguntar, a repreguntar… Estou con Felisa ordenando o arquivo e cando escoitamos dámonos conta dos erros cometidos. Ademais, os medios de gravación eran terribles. E igual gravabas nunha cociña sen luz… 

Hai bastante xente que fixo recollidas: xente de Fuxan os Ventos, Mercedes Peón e o seu irmán Quique, Xisco Feijóo… Pero non hai un arquivo que as centralice. Hai cousas no Arquivo Sonoro do Consello da Cultura, no Arquivo de Patrimonio Oral do Museo do Pobo Galego. Que pasa con iso?

Somos illas, e cada illa ten o seu coñecemento, pero non conseguimos ser un continente. O Consello leva desde mediados dos 90 e fixo un intento de que a xente cedese os seus materiais. Alí teñen o arquivo de Dorothé Schubarth, que se pode consultar. Pero é un tema complexo. As recollidas son parte do patrimonio cultural galego, pero tamén son o noso traballo de moitos anos. Eu igual acabando cedendo todo o meu material, pero de momento, non sei. Se alguén me pide consultar algo, por suposto que si. Pero, para cedelo todo, terían que explicarme ben que van facer con el, en que condicións vai estar, etc. O Apoi é unha proposta moi boa e seguramente acabará sendo ese arquivo que centralice o noso traballo. Pero é do Museo, que ten un orzamento limitado. É complicado. 

Alén das recollidas, como foron mudando as propias agrupacións folclóricas? O seu xeito de concibir a música e o baile. 

Eu sempre estiven en agrupacións que entendían o baile partindo das recollidas. Si que houbo cambios. Cando empezamos, Cantigas e Agarimos e Xacarandaina eramos a excepción. As outras agrupacións eran máis do xeito da Sección Feminina, ou máis ben herdeiras da Sección Feminina. Refírome a un baile máis coreografado. Que tamén está ben, pois é outra liña. Agora hai máis agrupacións que traballan máis na liña de Cantigas e Xacarandaina. Outra novidade son as propostas que, partindo do baile tradicional, dan un paso máis. Refírome a xente coma Fran Sieira, por exemplo.

Refíreste a xente que funde danza contemporánea a danza tradicional? DeMente, por exemplo, é un espectáculo fantástico. Supoño que é o mesmo que se fixo na música: o folk, a partir da música tradicional. Berrogüetto -que o deixaron- Luar na Lubre…

“Moi pouca xente vive da música”

Si. E a novidade é a profesionalización do baile, levándoo a outro nivel. Fran Sieira, Nova Galega de Danza… E houbo outras propostas que morreron.

Non é fácil vivir da danza en Galicia. Igual pasa coa danza contemporánea. 

Igual que na música. Moi pouca xente vive da música. Podes se es funcionario ou compatibilizas con outro traballo, pero realmente profesionais da música hai poucos. Igual pasa cos mestres de baile. Cando eu empecei, non cobrabas ou cobrabas moi pouco. Agora hai unha asociación de ensinantes de baile e música tradicional. 

Onde dás clases ti agora?

En Brincadeira, na Reixeira de Padrón e na Universidade de Vigo, nun curso. E logo dou cursos máis puntuais. 

Está máis ou menos resolto o debate sobre o papel das mulleres no baile? Mercedes Peón dicía que ao facer recollidas moitas veces as agrupacións daban por suposto que o baile tradicional era moito máis ríxido en cuestión de xénero do que o era en realidade.

“Non hai que manter nunha foliada de hoxe as regras de hai século e medio”

Refíreste ao movemento Andar cos Tempos, supoño. Eu penso que nunha foliada cadaquén que baile como queira. Non hai que manter nunha foliada de hoxe as regras de hai século e medio. Pero nas asociacións folclóricas si se tende a manter o rol de o home saca punto e a muller segue. Que pode haber evolución?. Por suposto. Pero a miña experiencia nas recollidas era esa. O home era o que sacaba o punto. A muller podía sacalo se non había homes, ou podía haber algunha muller que o facía, pero non era o habitual. O baile era un reflexo da sociedade. E eu nas miñas clases o que fago é que todo o mundo saque. 

En moitas clases de baile, non só tradicional, ensínanse roles de home (levar) ou roles de muller (seguir). En calquera caso, non significa que as mulleres teñan que estar abaixadas e submisas. O que nos ensinou Leilía é que as mulleres eran as que comandaban a música tradicional. Porque a pandeireta era o instrumento máis común. 

“Os roles poden romperse e a ruptura está ben. Pero saber como era antes tamén é necesario”

As pandereteiras comandaban os seráns. En moitas danzas hai roles de homes e de mulleres. E tamén hai movementos que rompen eses roles. No tango, na danza clásica… Os roles poden romperse e a ruptura está ben. Pero saber como era antes tamén é necesario. É algo que se pode explicar nas clases: antes era así, pero agora non ten por que ser así nas foliadas. E calquera que faga un espectáculo, que faga como queira. Pero non podemos cambiar a Historia. 

En relación con iso, a antropóloga Beatriz Busto analizou a marcialidade dos bailes estereotipados ao gusto da ideoloxía da Sección Feminina. Cando unha agrupación folclórica fai un espectáculo, como evitar esta marcialidade?

Cando sobes a un escenario para facer un espectáculo non é o mesmo que facer un serán. Porque tes que pensalo para o público. Penso que podes meter os mínimos elementos para que funcione co público, ou meter todo o que a ti che dea a gana. A premisa para min é meter os mínimos elementos necesarios para que funcione co público. E o que eu considero mínimos necesarios, outra persoa pode ter un concepto distinto do que son. A min os compañeiros dinme moitas veces que nos meus bailes se recoñece de onde proceden. Eu quero conseguir iso. 

Leilía está coa xira de despedida, que acabará entre outubro e xaneiro. Por que o deixades? Nunha entrevista en Sermos, Rosario e Ana dicían que era cada vez máis difícil compatibilizar a vida co grupo. 

“É o momento de que as novas xeracións collan a testemuña de Leilía”

É que todo ten un principio e un final. E nós, que máis podiamos aportar? É o momento de que as novas xeracións collan a testemuña e sigan medrando. Non sei se é cansazo, porque estamos moi ben entre nós e pasámolo ben. Pero quizais é mellor acabar ben, é dicir, deixalo cando estás arriba e con forza, e non agardar a que esmoreza. Pero si que é cada vez máis complexo compatibilizar Leilía e a vida: os ensaios, os concertos… A idea era deixalo aos 30 anos, pero veu a pandemia e atrasouse todo. Tamén penso que vai ser máis duro para as que non teñen máis vínculo que a música e o baile ca Leilía. Eu traballo coa música e o baile, Felisa tamén…

Falaba do que achegou Leilía. Comentaba Ana en Sermos que recoller polas aldeas a música tradicional, subila aos palcos, dignificar o papel das mulleres, incorporar instrumentos modernos, letras actuais… Que un grupo de mulleres se suba aos palcos para tocar e cantar a pandeireta agora é normal -Tanxugueiras, por exemplo-. Antes non o era. 

“Antes non se coñecía a tradición de pandeireta, o repertorio, que nós recollemos e divulgamos”

Non é só que sexa unha proposta feita por mulleres. Leilía axudou a que medrase o panorama musical. Igual a metade do repertorio dos grupos de agora procede de Leilía, e moitos igual non o saben. Antes non se coñecía a tradición de pandeireta, o repertorio, que nós recollemos e divulgamos. Cando Milladoiro fixo Galicia no país das maravillas, a mediados dos 80, aí estaban tres pandereteiras, Felisa entre elas. A semente xa estaba aí. Despois de empezar Leilía, nos anos 90 xa se fixo normal. É cando Carlos Núñez traballa coas pandereteiras de Xirandela, Berrogüetto con Cantigas e Agarimos… Empezan a xurdir propostas nas que a pandeireta está moi presente. Pero todo isto parte de Leilía. 

Máis recentemente Xabier Díaz e as Adufeiras, Xosé Luís Romero con Lilaina e Aliboria… (percusión, non só pandeireta). E agora o pop/folk electrónico. Por exemplo. 

Hai un sinfín de propostas feitas desde a música de tradición oral. Baiuca acaba de sacar un novo tema que se basea nun dos temas do primeiro disco de Leilía. Eu penso que, en xeral, Leilía veu abrir os ollos a moita xente. Antes pensabas na música tradicional e pensabas no gaiteiro. Pero a música do día a día era comandada por mulleres que eran pandereteiras. Os gaiteiros ían polas festas. As mulleres tocaban no día a día. Había algunha muller que tocaba a gaita, pero eran familiares de gaiteiros. Para ir ás festas polas corredoiras de noite, na Galicia daquel tempo, as mulleres ían cos irmáns ou co pai… 

En realidade, estivemos falando toda a entrevista do mesmo. Comezamos coa actualización do traxe. Logo coa actualización da música e do baile. 

“Antes pensabas na música tradicional e pensabas no gaiteiro. Pero a música do día a día era comandada por mulleres que eran pandereteiras”

Á xente non se lle poden poñer cancelas. Todos precisamos evolucionar, facer cousas distintas. Temos que saber de onde vimos e non vender unha cousa pola outra, iso si. Hai outra cousa que cambiou, que non citei antes. Que é que se fan espectáculos sólidos baseados no baile tradicional. Con moita calidade a nivel técnico. Se lles preguntas aos profesores de baile e música, o seu primeiro contacto foron as asociacións. Fran Sieira empezou en Tahúme. Eu deille clase e era o alumno perfecto. Eu vía que nacera para bailar. Logo formouse e agora ten a súa propia compañía. E está saíndo coa súa compañía polo resto de España… 

Esa necesidade de actualizar non significa que o que se facía antes fose peor. Acabo de lembrar a orquestra SonDeSeu e en xeral o que procede da Universidade Popular de Vigo.

É un camiño no que estamos todos xuntos. É un proceso no que hai evolución para todos. E non é mellor a evolución que o tradicional, claro. Son momentos distintos, todos necesarios e complementarios. Non ten máis valor unha cousa que a outra. Ademais a tradición tamén evolucionaba. Se eu tivese que quedar con unha cousa ou a outra, escollería o tradicional. Porque sen raíces non podes medrar, evolucionar. 

“O primeiro disco será seguramente polo que máis se nos recorde. Polo que supuxo e porque é a base de todo. E de aí, hai que medrar” 

Leilía tamén evolucionou nos seus 34 anos de historia. Un primeiro disco etnográfico, un segundo que incorpora instrumentos non tradicionais, un terceiro con letras de temática actual, un cuarto que recolle colaboracións con outra xente, un quinto no que hai xa moitas poetas actuais e un sexto, que aínda non saíu, que recupera pezas dos inicios. 

Eu penso que evolucionamos porque sempre precisamos máis. Tamén nós, individualmente, evolucionamos. Sempre que fas algo, acabas necesitando máis. É algo intrínseco ás persoas. Sempre queres dar un paso máis. Non podes botar 34 anos cantando do mesmo xeito. Foi un proceso natural ir engadindo elementos que nos enriquecían a nós e á nosa proposta. Aínda que o primeiro disco será seguramente polo que máis se nos recorde. Polo que supuxo e porque é a base de todo. E de aí, hai que medrar.