Ánxela Lema París (Muros, 1991) é doutora en Estudos Literarios e de Xénero e participa no Grupo de Investigación Lingüística e Literaria Galega (ILLA) da Universidade da Coruña. Xunto a Ana M. Amigo-Ventureira, que xa era unha referente para ela nas cuestións da memoria bisexual, coordina o libro colectivo Insubmisión ambigua. Voces e relatos alén da monosexualidade, editado por Xerais, no que participan Sara Villar Aira, Patricia Freire, O Rabelo, Daniel Gutiérrez, María Reimóndez, Lucía González Castro, Nuria Vil, Mario Regueira, Almudena González, Bel, A., Ana Luna, Kaia Baena Mínguez, Estrela Rivas, Ártemis López, Éric Dopazo, Aranxa Vicens, Bea Saiáns e Nelu Vermouth. Dende a experiencia propia, e con diversas estruturas e formas literarias, comparten ideas e pensamentos que rachan co binarismo imposto polo sistema social e económico. Uns discursos que é difícil atopar no centro, mais son necesarios para repensar mesmo o que colocamos na centralidade das nosas vidas. A muradá xa coordinou da man de Andrea Nunes Brións o ensaio O cento voando. Amores, alianzas e non-monogamias (Xerais, 2023), co que gañaron o Premio Follas Novas.
"Ser ambiguo é algo negativo de cara ao sistema, por que? Porque non nos pode clasificar dentro das categorías sexuais e de xénero. Non somos lexibles, non somos predicibles"
Neste libro podemos ler relatos alén da monosexualidade. Que nos aportaría socialmente rachar coa monosexualidade?
Pois iso ten que ver co xogo que fixemos co título do libro, Insubmisión ambigua, con reapropiarnos diso e empoderarnos. Ser ambiguo é algo negativo de cara ao sistema, por que? Porque non nos pode clasificar dentro das categorías sexuais e de xénero. Non somos lexibles, non somos predicibles. E a nós iso parécenos unha potencia revolucionaria daque nos queremos aproveitar, no mellor dos sentidos. A bisexualidade rompe con todos os binarismos: Praia ou montaña? Tortilla con ou sen cebola? Outro compañeiro bi súper referente, Nacho Elpidio, dicía nun coloquio que compartimos que el agora tamén como activismo bi intenta romper co binarismo incluso nese tipo de preguntas e que se lle preguntan “praia ou montaña?”, contesta si. Rompendo cos binarismos que nos teñen en categorías moi fechadas e cero fluídas. Romper e apelar a esas categorías de xénero e sexuais a nós parécenos moi revolucionario, que poidamos ir pola rúa e que a xente non poida clasificarnos a simple vista: iso realmente vai no camiño da utopía queer da abolición do xénero, do sexo... na que todes soñamos.
Este é o segundo volume que coordina con temáticas que se afastan da centralidade, pero que é preciso que se coñezan, o primeiro foi O cento voando. Amores, alianzas e non-monogamias xunto a Andrea Nunes, de onde xorde a idea?
Isto vén de moitas charlas con amigas e de moitas lecturas compartidas. Todas as lecturas das que nos alimentamos veñen dende fóra, decatámonos de que non había un pensamento propio recollido, un espazo de encontro e diálogo entre nós. Parecía que cando queriamos ollar as cousas desde un punto de vista máis teórico, mirabamos cara a fóra, e iso tamén nos leva a comprar discursos que non necesariamente cadran co que pasa aquí na Galiza, que temos as nosas propias características como país e pola lingua pola que estamos atravesadas. Queriamos dar pé a xerar os nosos propios espazos de pensamento, esa era a nosa ilusión.
"É bonito ver que hai tantos temas que se cruzan e se repiten en diversos textos sen o saberen ningunha das persoas participantes. Son experiencias moi de pel e moi pensadas"
Colaboran moites autores desde as súas experiencias persoais, son as vivencias das teorías dalgunha maneira, non?
Nós temos claro que o coñecemento se constrúe a partir de todo o que nos rodea: do que comemos, das conversas coas amigas, dos filmes e series que vemos... Todo iso vai atravesando o noso corpo, a nosa maneira de estar e de ocupar o mundo. Nós queriamos darlle espazo a iso, por iso tanto en O cento voando como en Insubmisión ambigua demos unha liberdade total en canto ao formato que as persoas que colaboran no libro podían usar. Por iso hai textos máis académicos e outros nun ton máis persoal, hai poesía, relatos de ficción... É bonito ver que hai tantos temas que se cruzan e se repiten en diversos textos sen o saberen ningunha das persoas participantes. Son experiencias moi de pel e moi pensadas, vemos como tivemos que sobrevivir nun mundo que non nos deu manuais nin instrucións de nada, como imos entre todes construíndo ese camiño pouco a pouco.
Si que se fan latentes esas coincidencias e ese momento no que a persoa é consciente de todo o que se estivo negando a si mesma. A partir de aí hai unha ruptura e un enfoque diferente da existencia, pero ata que chega ese momento falta como unha calma, verdade?
Totalmente. É que moitas veces confundimos a expresión de xénero coa identidade de xénero dunha persoa, que iso tamén é algo do que o propio colectivo queer ten moita autocrítica que facer. Ás bisexuais sempre se nos ataca moito por non parecer o suficientemente queers. Nese sentido da ambigüidade a min tamén me parece moi revolucionario ocupar un espazo no que che asumen como hetero, e no que realmente pois resulta que non. Debemos repensar como pensamos as categorías de home, de muller, de queer... Que nos sirva para facer autocrítica e pensar como ollamos para o mundo.
Despois o que acontece, tanto coas non-monogamias como coas bisexualidades, é ese parecer que chegamos tarde. Esa calma, esa revelación, que resulta que si existen outras maneiras de habitar e de estar no mundo, parece que sempre nos chega tarde. Aínda que nunca é tarde, está claro. Evidentemente, todo o discurso do amor que recibimos é nunha liña moi concreta para que non nos saiamos do guión. O resto é vicio e promiscuidade, non é posible no futuro real, adulto e responsable. Fanche sentir que é un xogo e, de pronto, cando te das conta de que si que existen outras persoas e outras formas de pensar, chegas tarde a esa calma tan importante para sentirse unha conectada cunha mesma, co que pensa e co que sente.
"Ás bisexuais sempre se nos ataca moito por non parecer o suficientemente queers"
Se cadra esa ‘ditadura’ hetero impón uns parámetros dos que non es consciente se non os cuestionas. No teu relato, sinalas como saír desas normas fai que todes poidamos ser disidentes sexuais, non si?
É que non sei tampouco quen é normativo dos pés á cabeza. Creo que que nos poda axudar a moitas de nós unha cousa que lle escoitei unha vez a Samantha Hudson, que é debemos facernos conscientes de que todas estamos performando o noso xénero, a nosa sexualidade cada día. Cando un home viste un traxe e unha gravata para ir traballar está performando o seu xénero, está performando esa masculidade hexemónica. Que teñen de verdade ningunha desas categorías? É moi interesante e enriquecedor que calquera persoa, sexa hetero ou non, se faga certas preguntas. Todas as portas que se nos abren ao cuestionarnos só poden ser enriquecedoras. Se eu fose unha persoa monógama, gustaríame selo por elección, e non por inercia ou por imposición.
"Conseguir ler a miña bisavoa dende aí foi como un ceo aberto, moi liberador"
Neste libro decides contar unha historia persoal dunha referente que tiñas aí e que non sabías que ata que punto o era.
Desde pequena sempre sentín fascinación pola figura da miña bisavoa porque sempre me chegaba esa figura de muller brava, nai solteira no muros desa época. Unhas cousas que a min me fascinaban non sabía por que, e sentín que era o momento de tirar do fío antes de que a miña avoa, súa filla, nos deixe. Entón, aconteceu esa conversa que conto no texto, e que podería dar pé a ler a relación entre a miña bisavoa e a miña madriña desde o punto de vista lésbico, pero eu decido reapropiarme dese silencio que nos deixa a historia e situalo no espectro do sáfico, para min bisexual, porque eu quero recuperala como referente para min e pensar que non son a única persoa ‘rara’ –no mellor dos sentidos– da familia.
Conseguir ler a miña bisavoa dende aí foi como un ceo aberto, moi liberador. De feito, chorei moito escribindo ese texto. Paseillo a miña nai e díxome que era poñerlle palabras a unha realidade que tivera diante dende nena e que non fora quen de ver así. Isto ten que ver co sistema monógamo e monosexual, que non nos deixan ver que dúas amigas que dormen xuntas, cada unha co seu fillo, que aí poden estar pasando máis cousas.
Como pode ser que o sistema considere unha ameaza a esas dúas mulleres?
Pois por moitas cousas, non? Pero é que xustamente interpela á cisheterno norma, porque dúas mulleres que se poidan organizar entre elas sempre van ser un perigo porque ao sistema interésalle que esteamos relacionadas e organizadas dunhas maneiras moi concretas que lle sexan funcionais tamén ao capitalismo. Sabemos o que acontece co capitalismo cando non pode cun movemento, que se apropia del. Estámolo vendo agora con este poliamor que parece que está de moda, que está totalmente despolitizado e baleiro de contido, e que ata parece que o queren utilizar para vender máis cousas.
