Elvira Santiago Gómez é doutora en Socioloxía, profesora na UDC e directora do Laboratorio de Análise e Prospectiva Sociopolítica (LAPSO). Membro tamén do comité científico do Centro De Investigación Interuniversitario das Paisaxes Atlánticas Culturais (CISPAC), é unha das autoras de Lume. Análise social dos incendios forestais, que acaba de publicar Xerais. 

"A vaga de 2017 mudou a concienciación social sobre os incendios; de aludir só á culpabilidade do ser humano pasouse a falar de despoboamento, envellecemento e xestión do monte"

Carmen Rodríguez, tamén profesora de Socioloxía na UDC e membro de LAPSO e CISPAC, e Ariadna Rodríguez, compañeira en LAPSO e docente na Facultade e mais na UNED, son as outras coautoras dunha obra que analiza as dimensións políticas, sociais e culturais dos incendios e que avoga por centrarse en todas elas para reducir o seu risco. Rematado de escribir antes da histórica vaga do pasado verán, as graves consecuencias do lume elevaron aínda máis a relevancia dunha análise de plena actualidade. 

Por desgraza, semella que esta última vaga confirmou o que o libro tamén advirte sobre a maior virulencia e risco asociado que supoñen os incendios actuais...

Penso que si. O libro estaba escrito meses antes pero chegou ás librarías en setembro, pouco despois de que asistísemos á gran vaga de lume de agosto. Naquel momento pensabamos que todos eses grandes incendios nos estaban a dar a razón sobre o que escribiramos no libro, pero co pensamento de que oxalá non tivesen sucedido, claro. 

Sobre todo desde 2017, multitude de informes científicos advirten do perigo destes novos incendios. Mudou algo desde aquela?

O que mudou, sobre todo coa vaga de 2017, foi a concienciación social do problema. Aqueles incendios foron dunha gravidade moi superior aos que viñan sucedendo en décadas anteriores, non tanto polo número, senón pola súa proximidade aos núcleos de poboación e pola superficie alcanzada, agora superada cos que acabamos de sufrir en Galicia. Cambiou a conciencia porque antes, cando se falaba do lume forestal, aludíase moito á culpabilidade do ser humano, ao feito de que se prendese lume, pero non tanto ás causas indirectas como son o despoboamento, o envellecemento ou os problemas de xestión do monte. Estas causas si aparecen agora nos discursos dos medios, da sociedade e dos políticos. 

"Somos reducionistas; non temos en conta a multitude de causas que inflúen nos incendios como os deste verán"

Pero as consecuencias seguen sendo moi graves.

Os que nos movemos no ámbito académico vemos que desde os inicios deste século XXI cada vez se presta máis atención á xestión dos desastres naturais, pero os danos van cada vez máis en aumento. Iso fai que nos preguntemos que é o que está a suceder: se é que non temos coñecemento suficiente sobre o que ocorre ou se é que está dispoñible pero non está a ser utilizado. 

E que ocorre?

O que pasa é que somos algo reducionistas e non temos en conta toda a diversidade de causas que inflúen en incendios como os deste verán. Non é só polo cambio climático, polas persoas que prenden lume ou pola deficiente xestión do monte... Son todas e cada unha destas causas entrelazadas. E esta concatenación de factores é tamén o que fai que sexa un problema tan difícil de xestionar. 

Un dos maiores expertos en incendios en Galicia e no Estado, Juan Picos, asegura que avances hai pero que o lume sempre parece ir máis rápido que as medidas aplicadas. Está de acordo?

Si. As tomas de decisións tardan e facer políticas públicas sempre é algo delicado. Hai que ter en conta moitas cuestións relacionadas e logo poñelas en práctica, e todo isto fai que sexa moi habitual que as medidas que se van aprobando para afrontar os incendios cheguen tarde. Con todo, é un paso moi importante que o problema, agora, estea sobre a mesa e se entenda como unha prioridade. O debate dos incendios e as súas causas está nos medios, nas familias, nas universidades... Agora si, as administracións teñen que afrontar a problemática, tomar a iniciativa e escoitar todas as voces, non só as que tradicionalmente tiveron un lugar privilexiado neste ámbito. 

"Houbo un avance; agora o problema dos incendios está enriba da mesa, no debate de medios, familias ou universidades"

En que sentido?

Todo o que achegue o mundo académico está ben e é necesario, pero tamén o son outras formas de coñecemento que xurdan das comunidades locais, da experiencia, das zonas afectadas. Teñen que formar parte desas políticas públicas que se implementen para que estas sexan eficaces. É certo que isto pode provocar que o proceso sexa máis lento; chegaremos máis tarde pero chegaremos mellor. Non é só centrarnos na necesidade de medios para a extinción, por exemplo, senón en entender as necesidades da poboación no rural e buscar solucións desde fóra e desde dentro. 

No libro advirten da desconexión da sociedade co monte como unha das claves do problema?

Desde os anos 60, debido ao abandono do rural e a migración masiva desde estas zonas, fomos sufrindo un afastamento da vida no bosque. Foi un afastamento físico, porque nos distanciamos e nos trasladamos maioritariamente a traballar e vivir nas cidades, pero pouco a pouco foi tamén simbólico. Deixamos de sentir na nosa identidade esa relación co monte e tamén de practicar nel actividades económicas e culturais, o que fai que tamén lle restemos valor. Temos que recuperar esa conciencia nas familias, nesas persoas que se foron afastando do monte. 

"O coñecemento e experiencia das comunidades locais teñen que formar parte das políticas públicas contra os incendios, que deben ser de abaixo a arriba e non ao revés"

Tamén insisten moito nesa necesidade de contar coa xente do rural e das zonas máis afectadas polos incendios para implementar novas medidas.

Claro. Temos que iniciar a facer políticas de abaixo a arriba e non ao revés para aproveitar o coñecemento das persoas que viviron ou viven relacionados co monte desde hai anos, porque senón podemos caer en incongruencias e falta de confianza. Moitas veces a xente non sente que as medidas que se aplican no rural, no bosque, recoñezan a complexidade da situación e provoca que busquen a maneira de non cumprilas. Falamos de que non se teña en conta a dificultade que supón manter limpas as parcelas, a falta de medios para poñer en marcha moitas destas medidas, a escaseza de profesionais... Todo aquilo que fai máis complexo o seu cumprimento. Evitar ese afastamento, esa ruptura da confianza cara á administración pública e cara á política é clave, por iso é necesario que o deseño dos plans sexa de abaixo a arriba. 

E adoitan ser de arriba a abaixo...

Case sempre. E o que provoca isto é que a xente se vaia soltando, sentindo que as administracións non os representan e provocando tamén esa desafección política que tantas veces vemos. Cando estas cousas ocorren hai moita xente que non ten confianza nas medidas que se aproban e iso é un problema. 

"O problema do lume xa existía antes do cambio climático, pero houbo unha transformación. As novas condicións climatolóxicas agravan os incendios"

Como de complexo é advertir que o cambio climático agrava as consecuencias dos incendios ao tempo que políticos e mesmo dirixentes de administracións negan a crise climática?

Nesta última vaga asistimos a dous discursos fundamentalmente: o que atribuía a culpabilidade do lume ao cambio climático e outro que o atribúe ao terrorismo incendiario. Ningún deles é suficiente para explicar o problema aínda que haxa que telos en conta. O que é evidente, e está contrastado pola ciencia, é que os veráns son máis cálidos, aumentan as temperaturas e as temporadas de seca e esas condicións climatolóxicas agravan os incendios. 

Pero non só é o cambio climático...

O lume xa estaba aí antes de que se iniciase o cambio climático e o problema en Galicia cos incendios vén de lonxe, pero houbo unha transformación. Antes eran moitos incendios que arrasaban grandes superficies, pero agora temos moitos menos que chegan a arrasar superficies nunca antes vistas para tan pouca cantidade de focos. Ten que ver coas condicións climáticas pero tamén coa posibilidade que ten o lume de avanzar. Se tivésemos unha vida activa no rural, con explotacións sostibles e equilibradas á poboación e en bo funcionamento, probablemente os incendios non terían a gravidade que tiveron. 

Con todo, a distribución territorial, a dispersión, o despoboamento ou o tipo de propiedade da terra en Galicia non fan o problema aínda máis complexo que noutras zonas?

É moi complexo. Ademais, a forma no que o abordamos é a propia do pensamento occidental: sempre de atrás cara adiante e non en procesos circulantes nos que todo está entrelazado. A prevención, a extinción e a recuperación non poden pensarse como procesos únicos e lineais, senón que están vinculados. Confiamos moito no poder da tecnoloxía como ferramenta para loitar contra o lume, o que fai que nos apoiemos sobre todo na extinción e nos medios tecnolóxicos, pero hai que ter en conta que o tipo de incendios actuais, en moitas ocasións, non se poden extinguir. 

"Hai que traballar na prevención física pero tamén na social; non é só limpar os montes, senón que o rural teña colexios, pediatras, oferta cultural, servizos... Que non sexa só aldea-dormitorio"

Temos que decatarnos de que se require un cambio de lóxica, esquecernos dese proceso lineal de prevención e extinción e apostar por procesos nos que a prevención e a recuperación vaian da man, nos que a extinción sexa a última das posibilidades. O que temos que conseguir é que o lume non teña lugar: traballar na prevención física, pero tamén na social. Non é só limpar os montes, senón lograr que as familias do rural, das zonas que acabaron por ser as afectadas, teñan facilidade para instalarse, para facer un proxecto de vida rendible, nun espazo no que haxa colexios, pediatras, oferta cultural, servizos... Que non sexan só aldeas-dormitorio ou con casas para pasar as vacacións. É un proceso moito máis amplo. 

E malia todo, hai quen segue centrando o discurso en pirómanos, tramas incendiarias ou intereses escuros...

Cando fixemos as entrevistas para o libro comprobamos que no discurso está sempre presente esta desconfianza, esa idea de que ten que existir algunha trama ou algún interese económico detrás que explique os incendios, pero o feito é que esas tramas nunca foron demostradas pola xustiza e non podemos dicir que existan. Hai un volume importante de incendios que son provocados pola actividade humana, pero iso non quere dicir que sexan intencionados. No caso dos pirómanos, referímonos a xente con problemas mentais que deben ser tratados doutra maneira e cuxa actividade ten un impacto limitado na problemática dos incendios.Os cálculos falan de que tan só entre o 5 e o 7% dos incendios son obra de pirómanos. 

"Sempre hai esa idea de tramas ou intereses económicos detrás dos incendios, pero nunca foron demostradas pola xustiza e non podemos dicir que existan"

É moi reducionista falar case sempre de intencionalidade para abordar o problema?

Temos que ter coidado cando falamos de incendios intencionados en xeral porque estamos atribuíndo a responsabilidade á poboación rural cando moitas veces non é así. Hai que entender por que suceden as cousas. Non é o mesmo un descoido facendo traballos con maquinaria ou unha grave imprudencia facendo unha queima controlada que prender lume adrede, de forma intencionada e para causar dano. 

Son varias as voces que advirten da necesidade de empregar ben o lume, con queimas controladas en inverno que axuden a controlar a acumulación de combustible vexetal...

Si hai moitas voces que desde a ecoloxía e bioloxía falan desa necesidade de reducir combustible, de traballar na procura de paisaxes mosaico, con especies autóctonas e menos zonas susceptibles de poder arder no verán, e ás veces isto conséguese queimando aquilo que está descoidado e non facilita unha xestión ordenada do monte. O que é evidente é que estamos nunha situación de desequilibrio, con tanta masa forestal que non pode ser mantida e que provoca que pase o que pasa e de maneira tan grave. Temos que crear un equilibrio desfacéndonos de xeito controlado da maleza e do combustible que non se precisa e é perigoso. 

Na súa obra fan un especial fincapé na necesidade de que os medios de comunicación informen de maneira axeitada e rigorosa sobre os incendios. Por que ese interese?

Considerámolo moi importante porque a poboación, sobre todo a que non vive no rural, constrúe o seu relato do que acontece a través dos medios. A maneira en que se informa, as palabras que se utilizan ou a xente á que se entrevista vai marcar o discurso dominante na poboación sobre o problema. O certo é que nos últimos tempos temos comprobado un avance no coñecemento e na explicación das causas sociais, económicas e demográficas do lume, pero antes ese discurso non estaba tan presente nin era maioritario. Sempre hai un tipo de xornalismo máis sensacionalista, que se centra na espectacularización da catástrofe para axitar conciencias... Ás veces conséguese pero outras veces sucede o contrario: que son discursos tan alarmistas que hai moita xente que pensa que non pode ser para tanto. 

Cal é a recomendación, logo?

A cuestión, cremos, é non ir tanto ao máis escabroso, ás perdas, á catástrofe, que tamén é importante, senón atender tamén o relato da vida no rural, dos problemas de fondo que hai. Ademais, se falamos co mundo académico, é recomendable ter información de diferentes ámbitos e non quedar só nun porque o fenómeno dos incendios é multicausal. 

"Hai que evitar que se intente sacar beneficio político cando sucede unha catástrofe, esas ansias de sacar rédito. Hai que traballar de maneira conxunta"

A obra ofrece un decálogo de recomendacións "para a revisión das políticas de gobernanza dos incendios forestais", pero se tivese que apostar por unha proposta urxente para afrontar o problema, cal sería?

O máis urxente é reunir o maior número posible de xente que represente todos os sectores involucrados na xestión do lume: axentes forestais, brigadistas, veciños e veciñas, enxeñeiros forestais, profesionais da ciencia social, expertos en situacións de risco.... Formar un gabinete que poida poñer enriba da mesa o que é prioritario. Eu podo ter a miña impresión, pero non teño a certeza de que sería. Para min o urxente é asumir que a prevención débese facer todo o ano e que esta ten que ir máis aló das cuestións físicas, de separar e limpar parcelas, e debe aplicarse no plano económico, social e económico para apostar por plans de desenvolvemento local amplos. Con todo, o primordial é sentar a dialogar, atender ás dificultades dos brigadistas, á falta de medios, escoitar... Prepararnos para facer fronte ao problema dunha maneira máis dialogada. 

E, no sentido contrario, que sería o primeiro a evitar na problemática do lume forestal?

Que cando sucede a catástrofe se intente sacar beneficio político a través da discusión ou beneficio económico. Evitar aumentar a crispación entre os diferentes axentes involucrados e rebaixar eses enfrontamentos, esas ansias de sacar rédito. Hai que traballar de maneira conxunta.