Dende as primeiras semanas deste ano pódese escoitar na rede o podcast A ferida aberta no 36, un espazo radiofónico que busca "rescatar e dignificar a memoria daqueles homes e mulleres perseguidos polo franquismo e que reconstrúe, a través dos seus propios relatos, a experiencia vivida durante a guerra civil". 

"Hai moitas publicacións ao noso dispor..., pero penso que faltaba incorporar a parte testemuñal e que poidamos escoitar esas testemuñas, porque o pouso que deixa no público non é o mesmo"

Realizado e conducido pola xornalista Nuria López, no programa puidemos escoitar xa unha análise da represión exercida nos meses que seguiron ao Golpe de Estado de 1936, da violencia que sufriron tamén as mulleres, dos galegos recluídos nos campos de concentración nazis ou sobre a represión política concreta que se levou a cabo na comarca de Ferrolterra, en Celanova ou no campo de concentración de San Simón.

Un relato apoiado na documentación histórica, pero tamén nas testemuñas de investigadores e historiadores, de entidades memorialistas e de protagonistas directos, neste caso sobre todo a través de familiares das vítimas. Falamos con Nuria López -gañadora en 2022 do Premio de Xornalismo Cívico Alfredo Vicenti polo seu podcast Historias dun país en guerra- sobre A ferida aberta no 36 e o traballo de recuperación e difusión da memoria democrática

Por que decidiches poñer en marcha este podcast e falar, en concreto, da violencia exercida tras o Golpe de Estado e durante a ditadura?

Levo moitos anos en contacto co mundo da memoria. Pero parecíame que agora era un momento axeitado: fan 50 anos da morte do ditador, estamos a piques de facer 90 anos do inicio da Guerra Civil. Hai moitas publicacións ao noso dispor..., pero penso que faltaba incorporar a parte testemuñal e que poidamos escoitar esas testemuñas, porque o pouso que deixa no público non é o mesmo. O proxecto nace co obxectivo de visibilizar o impacto que causou en Galicia o Golpe de Estado de 1936 e tamén a represión exercida nos anos e décadas posteriores.

"Eles tiñan moi claro contra quen había que ir en primeiro lugar: querían que fose algo exemplarizante para que ninguén máis se movese"

Para construír ese relato decidín botar man dos historiadores e investigadores, tamén das testemuñas directas, que quedan xa poucas, e dos seus familiares directos, e tamén das asociacións memorialistas, que dende hai anos levan a cabo un labor fundamental no traballo de reconstrución da memoria histórica.

Tiña claro que había que recrear como se viviu o golpe nos distintos puntos de Galicia e tamén como o viviron unha serie de persoas concretas, tanto cidadáns anónimos como tamén persoas que foran destacadas, porque está claro que os represores escolleron moi ben contra que persoas había que ir, contra as persoas que marcaban opinión.

Eles tiñan moi claro contra quen había que ir en primeiro lugar: querían que fose algo exemplarizante para que ninguén máis se movese. Que Galicia poderíamos ter no caso de non producirse o Golpe do 36? Non o sabemos, pero unha Galicia diferente e posiblemente unha Galicia mellor.

"Creo que esta nova xeración está recibindo nos centros de ensino máis información sobre esta época da que recibiu a miña. Pero se non lles presentas testemuñas directas sobre algúns feitos dos que alguén alardean, non entenden o alcance do que foi a represión"

Hai moitas investigacións sobre o sucedido, publícanse libros, artigos, teses... Pero unha gran parte da sociedade segue a ignorar a realidade de feitos que ocorreron no lugar no que viven, pode que mesmo a familiares ou veciños. Alén da actividade directa dos investigadores, cómpre reforzar o traballo de difusión, como fas ti? Como valoras, sobre todo, os discursos que medran nas xeracións máis novas, que banalizan a represión exercida polo franquismo?

Si, son discursos que son moi perigosos e que están chegando á política. Hai comunidades que derrogaron leis autonómicas de memoria, aí están as reaccións que provocou a proposta para resignificar o complexo de Cuelgamuros, aí está o escrache sufrido polo profesor da Universidade de Sevilla Joaquín Urías... Claro que hai que chegar a máis xente e moi especialmente ás novas xeracións. Eu non me plantexei a necesidade de chegar a un público adolescente, pero si que intento usar moito as redes sociais e espero que con esas pequenas pílulas que colgo nas redes, a alguén lle poida chamar a atención.

Creo que esta nova xeración está recibindo nos centros de ensino máis información sobre esta época, sobre a Guerra Civil e a Ditadura, da que recibiu a miña, pero se non lles presentas testemuñas directas sobre algúns feitos dos que alguén alardean, non entenden o alcance do que foi a represión.

"Segue a haber familias que non saben onde están os seus, nas rúas de localidades galegas vemos vestixios dunha ditadura que algúns queren normalizar. Se isto non se corrixe, estas feridas nunca se poderán pechar"

O podcast fala das "feridas abertas". As feridas pecharanse se falamos do tema, se hai unha restitución da memoria e xustiza para as vítimas e as súas familias?

Eu creo que, dende logo, o que non podemos é mirar para outro lado e dicir “non imos reabrir vellas feridas do pasado, porque vai ti saber a onde nos vai levar iso”. Xa pasaron case 90 anos, é o momento de deixar atrás prexuízos do pasado e de completar un relato que se nos presentou nesgado. 

Aínda a día de hoxe segue a haber familias que non saben onde están os seus, seguimos paseando polas rúas de localidades galegas onde vemos vestixios dunha ditadura que algúns queren normalizar, seguimos escoitando representantes políticos branqueando o Franquismo. Se isto non se corrixe, estas feridas nunca se poderán pechar.

"No tema da guerrilla falouse moito dos homes, pero as mulleres tiveron un papel fundamental, foron un sostén imprescindible"

Falaches dos campos de concentración, da represión en Ferrolterra ou Celanova, da sufrida polas mulleres... En que estás traballando para os vindeiros capítulos?

Agora mesmo estou preparando un tema centrado na guerrilla, nos maquis. E aí poderemos escoitar un relato, que eu espero que guste, que é o do derradeiro guerrilleiro que queda vivo en España, Quico (Francisco Martínez), que nos vai contar como foi a súa experiencia e como foi a evolución posterior da situación política. 

No tema da guerrilla falouse moito dos homes, pero as mulleres tiveron un papel fundamental, foron un sostén imprescindible. E para ese tema falei con Aurora Marco, que é a grande especialista nesta cuestión, e tamén coa neta dunha muller que colaborou coa guerrilla e que sufriu a represión nas súas propias carnes. Entrevisto tamén a Xurxo Ayán, que leva moitos anos investigando estas cuestións, e que nos contará como se poden reconstruír estes capítulos a través de pequenos achádegos que van aparecendo no territorio galego.

Ademais, estou preparando outro sobre a represión en Compostela, que será o seguinte. E despois posiblemente faga un monográfico sobre algúns persoeiros destacados, como Castelao ou Isaac Díaz Pardo.

"Ata agora púxose o acento nas vítimas, como ten que ser, pero creo que tamén hai que explorar o tema dos vitimarios: quen foron os represores, quen foron os brazos executores. Polo menos ten que recoñecerse publicamente que esas persoas foron as responsables da represión"

Sobre que temas ou ámbitos cres que é necesario facer un maior esforzo de investigación e difusión? Sobre que cuestións sabemos menos do que deberiamos?

Ata o de agora púxose o acento nas vítimas, como ten que ser, pero creo que tamén hai que explorar o tema dos vitimarios: quen foron os represores, quen foron os brazos executores. É un tema moi controvertido, pero no que creo que hai que seguir afondando. E aí eu penso que se debería explorar a vía xudicial. Posiblemente a vía penal é moi complicada, pero aí está tamén a vía civil. 

Aínda que saibas que os culpables non van ser condenados, xa que na súa maior parte xa non están vivos, polo menos ten que recoñecerse publicamente que esas persoas foron as responsables da represión. Iso debería quedar por escrito nalgún sitio. Creo que sería o mellor xeito de pechar esas feridas.

"Non pode ser que cando chega ao Goberno o partido ao que este tema non lle interese este traballo quede tapado e se interrompan as investigacións que se están facendo"

Que se necesita para seguir afondando na investigación e na recuperación da memoria?

É moi importante facer ese labor de difusión para que chegue á cidadanía e un pouco para remover conciencias. E nese senso é moi importante que se impliquen as institucións. Ata o de agora o peso deste traballo recaeu nas asociacións, historiadores e investigadores. Hai que deixar os intereses políticos á marxe e as institucións teñen que implicarse e colaborar. 

Hai aínda moitos documentos que cruzar, moitas foxas que exhumar e non pode ser de que isto dependa de quen estea no goberno nun determinado momento. Non pode ser que cando chega ao Goberno o partido ao que este tema non lle interese este traballo quede tapado e se interrompan as investigacións que se están facendo. Por iso a divulgación é importante.