"Era tan mala, irascible y roja, que hubieron de fusilarla en los primeros momentos los Nacionales por el peligro que constituía". O 19 de agosto de 1936 foi fusilada a mestra María Vázquez Suárez en Miño. Non lle perdoaron a súa defensa da escola laica, a súa militancia republicana, socialista e a súa actividade sindical. Non lle perdoaron ser mestra. "Las alumnas que ha tenido llevan en su frente el estigma rojo, que únicamente les desaparecerá con la muerte", afirmou o cura de Miño no expediente de depuración de María Vázquez, iniciado e resolto despois da súa execución.
Aurora Marco vén de publicar María Vázquez, a mestra socialista eliminada polo franquismo (Alvarellos), un ensaio que percorre a súa vida e detalla a súa detención e morte, unha obra que afonda nunha figura particular, pero que ao tempo serve para dignificar e revelar a actividade de tantas outras mulleres no tempo anterior ao Golpe de Estado de 1936. E tamén para poñer en valor o traballo de mestras e mestres durante a Segunda República, uns anos nos que se tentou levar a instrución, a cultura e o libre pensamento a todos os recantos do país. Por exemplo á Pobra do Caramiñal e a Miño, onde María Vazquez Suárez deu clase. Falamos con ela.
"O feito de ser unha renovadora pedagóxica que adheriu á República, que militou no PSOE, foi sindicalista na Asociación de Traballadores da Ensinanza da UXT e defensora dos dereitos femininos, converteuna nunha mestra perigosa a ollos dos fascistas"
Por que os pistoleiros franquistas puxeron no foco a María Vázquez Suárez? Que cousas a facían tan perigosa?
O feito de ser unha renovadora pedagóxica que adheriu á República e defendeuna con teimosía, militou no PSOE, foi sindicalista na Asociación de Traballadores da Ensinanza de Ferrol e Comarca da UXT e defensora dos dereitos femininos, como mostra do seu compromiso coa sociedade, convertérona nunha mestra perigosa a ollos dos fascistas.
Ademais, defendeu o laicismo, conferenciou sobre a escola laica, no enterro da nai non houbo acto relixioso, e isto foi un cargo de peso no seu expediente de depuración, iniciado catro anos despois do seu fusilamento, algo incomprensíbel. Ao que cómpre engadir a faceta de oradora que trasladaba as súas ideas en numerosos mitins. Agora sabemos que ás súas intervencións públicas acudía moito público, sobre todo feminino, e, segundo as crónicas, a algunha das intervencións tamén foron nenos e nenas. A súa voz escoitouse por Miño, Pontedeume, Betanzos, Cabanas e noutros lugares da comarca eumesa e da de Ferrolterra.
"Participou en campañas de propaganda agrario-socialista, en comicios de afirmación republicana, defendeu a escola moderna, os dereitos das mulleres... Era demasiado para aquelas mentes reaccionarias e fascistas, e decidiron apagar a súa voz"
A partir de que momento gaña conciencia social, implicándose máis na política, sindicalismo e nos movementos de renovación pedagóxica?
Si, foi sobre todo na etapa de Miño, que coincide case toda coa da República, cando se implicou na vertente político-sindical e na defensa das mulleres, período en que tivo maior proxección pública. Na ditadura de Primo de Rivera, que pasou no primeiro destino na Pobra do Caramiñal, centrouse fundamentalmente no labor educativo, moi renovador para a época, porque ela tiña unha sólida formación desde que estudara na Escola de Mestras da Coruña, un centro de grande prestixio científico e cultural onde se relacionou co máis selecto do maxisterio galego.
E aínda que non podía exercer a actividade política, as ideas de progreso, o amor pola liberdade, pola xustiza, a axuda ás persoas máis desfavorecidas, xa facían parte da súa vida naquel primeiro destino. Tamén o empoderamento das mulleres, como mostran as testemuñas que incorporo de fillas de alumnas, unha delas da Pobra.
"Co novo ordenamento do réxime franquista, que afectou de maneira específica ás mulleres, o que se agardaba delas era que fosen doces e bondadosas, sumisas, recatadas, alonxadas da actividade pública e sobre todo política, transmisoras da ideoloxía do novo réxime. Querían mulleres para Deus, para a patria e para o lar"
Na Coruña coincide con Elvira Bao ou María Barbeito. Como é esta relación?
Coincide coas dúas porque fixo parte da Agrupación Republicana Feminina desde a súa fundación, en 1933, e Elvira Bao estivo na dirixencia os tres anos de vida da agrupación. A María Barbeito –que non foi afiliada pero colaborou intensamente coa ARF– xa a coñecera na etapa de estudante porque dos cursos de extensión universitaria dirixidos a mulleres con carencias formativas que se implantaran na Escola Normal, tamén se beneficiaban as alumnas do centro, e Barbeito, unha das mulleres máis relevantes do maxisterio galego, foi unha das que ditou conferencias neses cursos.
A relación foi a máis cando a mestra compostelá exerceu en Miño (1930-1936), viaxaba con frecuencia á Coruña e compartía actividades educativas e sociais coas compañeiras de oficio, entre elas as dúas mestras citadas. No libro incorporei imaxes de Barbeito e Vázquez en actividades de tipo educativo, diante da escalinata das Escolas da Guarda, centro escolar emblemático que era visitado por profesorado e alumnado.
"Para as que traspasaban as barreiras da domesticidade, como é o caso das guerrilleiras antifranquistas, a vaga represora foi brutal pola ferocidade dos métodos utilizados: fusiladas, aforcadas, afogadas, salvaxemente torturadas, peladas, violadas"
O número de mulleres asasinadas pola represión franquista non foi grande (en comparación co de homes). Por que é executada María Vázquez?
Certo, mais si houbo moita represión, coas súas diferentes facianas. No caso das mestras, separación definitiva do servizo, suspensión de emprego e salario, traslados forzosos fóra da provincia ou fóra de Galiza, cárcere, exilio… Na execución de María Vázquez, sen proceso xudicial ningún, absolutamente ilegal, pesou sen dúbida a súa ideoloxía e activismo político. Se a isto engadimos que nos anos 1932-1933 sobre todo participou en campañas de propaganda agrario-socialista, en comicios de afirmación republicana, de afirmación sindical –ela soa entre varios compañeiros– por diferentes parroquias e vilas, e defendeu a escola moderna, os dereitos das mulleres, a importancia de faceren un bo uso do voto, era demasiado para aquelas mentes reaccionarias e fascistas, e decidiron apagar a súa voz.
Os demoledores informes do seu expediente de depuración, que ven a luz completos por primeira vez, refírense á súa conduta profesional, social, particular e ás actividades políticas e sociais. Coñecendo como coñezo agora a súa traxectoria, arrepía ler as barbaridades que expresaron neses informes.
"Un dos dos sectores máis castigados tras o golpe militar foi o educativo, por consideraren mestras e mestres 'envelenadores da alma popular'"
Nese senso, é importante destacar, como dis, que as mulleres si sufriron unha importantísima represión a partir do 18 de xullo: rapadas, violadas, vexadas, silenciadas... Que características e obxectivos tivo esa represión?
Foi unha represión de xénero. Co novo ordenamento do réxime franquista, que afectou de maneira específica ás mulleres, o que se agardaba delas era que fosen doces e bondadosas, sumisas, recatadas, alonxadas da actividade pública e sobre todo política, transmisoras da ideoloxía do novo réxime. Querían mulleres para Deus, para a patria e para o lar. As directrices dos novos gobernantes estableceron que “la única misión asignada a la mujer en las tareas de la Patria es el hogar”, segundo rezaba un comentario editorial, “Contra feminismo, feminidad”, en Arriba (1939). O obxectivo era reforzar a autoridade de pais e maridos e ampliar os “poderes” das mulleres na vida privada.
Por iso, para as que traspasaban as barreiras da domesticidade, como é o caso das guerrilleiras antifranquistas, a vaga represora foi brutal pola ferocidade dos métodos utilizados: fusiladas, aforcadas, afogadas, salvaxemente torturadas (por exemplo, no cárcere de Quiroga), peladas, violadas… Lembro con verdadeiro arrepío o caso de Carmen Rodríguez Nogueira, dos Alvaredos (Quiroga), enlace da guerrilla, á que lle arrincaron as uñas das mans e dos pés, queimáronlle as pestanas, as axilas, a vaxina, rapárona, mallaron nela, sufriu abusos… Durante un tempo, cada vez que falaba sobre ela, tiña que determe porque se me puña un nó na gorxa e non podía continuar…
"As escolas enchéronse de mestres e mestras con moita preparación, que impartían conferencias dentro daquel proxecto de extensión cultural, as Misións Pedagóxicas, para levar a cultura aos pobos, sobre todo ao medio rural"
Mestres e mestras tiveron un papel fundamental na Galicia da Segunda República e, en consecuencia, a represión contra eles e elas foi especialmente dura. Como valoras o papel xogado neses anos polos mestres e mestras?
No ámbito educativo a II República trouxo consigo avances moi significativos, foi a pedra angular das reformas. Houbo unha auténtica revolución educativa e cultural: creáronse miles de escolas, elevouse o salario de mestras e mestres, puxeron a andar prácticas docentes innovadoras como as excursións de carácter instrutivo; participaron en numerosas accións formativas porque, para levar a cabo as reformas, a preparación do profesorado era fundamental, como base humana dunha escola pública, laica, obrigatoria e gratuíta. Ademais, co Plano Profesional de 1931 elevouse a carreira de Maxisterio a categoría universitaria.
As escolas enchéronse de mestres e mestras con moita preparación, que impartían conferencias dentro daquel proxecto de extensión cultural, as Misións Pedagóxicas, que puxo a andar o reitor da USC, Alejandro Rodríguez Cadarso, para levar a cultura aos pobos, sobre todo ao medio rural. Tamén participaban nos Centros de Colaboración que se formaron en diferentes cidades e vilas para agruparen o profesorado de localidades próximas coa idea de evitaren o illamento e, sobre todo, coa vista posta no seu perfeccionamento; intercambiaban experiencias, traballaban diferentes aspectos da realidade escolar e asistían a sesión prácticas impartidas por compañeiros e compañeiras. En Miño houbo un Centro de Colaboración ao que prestou o seu concurso María Vázquez. Naquel tempo implantouse a coeducación e tivo moita forza reivindicativa o asociacionismo profesional.
Por iso, un dos dos sectores máis castigados tras o golpe militar foi o educativo, por consideraren mestras e mestres "envelenadores da alma popular".
"Foron mulleres que trataron de transformar a educación tradicional e introduciron prácticas pedagóxicas novas e unha metodoloxía activa e participativa seguindo os postulados da Escola Nova"
Destacas que, coma noutros ámbitos, ata hai pouco coñeciamos moi pouco sobre o papel das mestras, moitas veces invisibilizadas. Que peso tiveron as mestras en Galicia neses anos previos ao Golpe de Estado. Como de forte foi a represión posterior que sufriron?
Cada vez coñecemos máis cal foi o papel que xogaron as mestras porque foron publicándose importantes traballos sobre estas profesionais do ensino. Neste sentido estamos avanzando. Hai libros, artigos e outras achegas puntuais sobre as mestras de primaria e tamén sobre as mestras de mestras, ou sexa as profesoras das Escolas Normais. Foron mulleres que trataron de transformar a educación tradicional e introduciron prácticas pedagóxicas novas e unha metodoloxía activa e participativa seguindo os postulados da Escola Nova.
Cando me preguntan polas mestras da República sempre teño en mente varios nomes cuxa traxectoria profesional que coñezo ben. Citarei tres: María Barbeito Cerviño, ben coñecida na actualidade, “unha das glorias máis indiscutíbeis do profesorado español”, en palabras da presidenta da Agrupación Republicana Femenina, Amparo López Jean. Ela e o centro que dirixiu, as Escolas da Guarda da Coruña, foron un modelo para o maxisterio galego. A segunda é Antonia de la Torre Martínez, mestra rural vocacional que exerceu de 1916 a 1964 na aldea de Fruime, sen comercio, sen luz (que chegou na década dos 60), nen vías de comunicación, tiña que ir a Noia andando ou a cabalo até que chegou o transporte. Ela entregouse por enteiro á docencia, á lectura, ao cultivo da escrita, ao labor social, nun proceso constante de renovación, de autoformación, subscrita a importantes revistas profesionais, preocupada sempre pola metodoloxía a seguir nas aulas, cunha excelente e ben nutrida biblioteca que tiven ocasión de consultar. En varias ocasións, foi proposta para ocupar a Inspección, cargo que rexeitou. Teño para min que as grandes esquecidas son as mestras rurais, ás que admirei e admiro (son filla, irmá e sobriña de mestras rurais). A terceira María Vázquez, da que acabo de publicar a biografía en Alvarellos editora.
"A represión sobre elas foi moi dura: María Vázquez Suárez e Mercedes Romero Abella foron asasinadas; outras separadas definitivamente do servizo como María Barbeito e Elvira Bao Maceiras"
A represión sobre elas foi moi dura: María Vázquez Suárez e Mercedes Romero Abella foron asasinadas; outras separadas definitivamente do servizo como María Barbeito e Elvira Bao Maceiras, mestra das Colonias Escolares do Sanatorio Marítimo de Oza, que viviu un auténtico exilio interior despois de estar uns meses no cárcere; a Carmen Parga Rodríguez, docente da escola graduada Concepción Arenal da Coruña, en 1955 propuxéronlle o reingreso mais sancionada con traslado fóra da provincia, proposta que rexeitou. Pilar Durán Fariña, tras ser destituída da graduada Concepción Arenal exiliouse en Cuba; Elvira Losada González, mestra de Santiago de Mera (Ortigueira) foi suspendida de emprego e salario e, posteriormente, trasladada a Asturias de onde regresou á escola de San Fiz de Mogor (Mañón) en 1947. Eran todas mestras significadas que adoptaran o ideario educativo e social da República, as dúas primeiras militantes do PSOE e as catro últimas do Partido Galeguista.
"Pasaron catro anos cando a Comisión Depuradora do Maxisterio da Coruña, só a efectos administrativos, iniciou o seu expediente de depuración 'como se a expedientada vivise', así está escrito textualmente"
En moitos dos casos a represión de mestres e mestras foi, sobre todo, profesional, a través de procesos de depuración, que María Vázquez Suárez tamén sufriu, a pesar de estar morta. Como foi o proceso concreto de María Vázquez Suárez?
O proceso de María Vázquez foi dunha crueldade absoluta. Os expedientes de depuración leváronos a cabo as autoridades académicas do distrito baixo as directrices das autoridades militares e civís da provincia. Despois xa pasaron a ser competencia do Ministerio de Educación. Os sublevados axiña iniciaron o que denominaron a “razia dos mestres marxistas” que se dedicaron a fomentar a revolución esquecendo os seus deberes, segundo reflectían notas prensa. Non pasara nen un mes do golpe militar cando o Boletín Oficial da provincia da Coruña publicou unha listaxe coa destitución e cese de, entre outros, as mestras Elvira Bao, María Vázquez e Mercedes Romero Abella. A destitución foille notificada, e asinouna, o 19 de agosto, o mesmo día en que foi fusilada.
Pasaron catro anos cando a Comisión Depuradora do Maxisterio da Coruña, só a efectos administrativos, iniciou o seu expediente de depuración “como se a expedientada vivise”, así está escrito textualmente. Os informes son demoledores: iso de que as súas alumnas levaban na fronte o “estigma rojo” que só desaparecería coa morte, entre outras moitas barbaridades, dá unha idea do calibre do expediente… Non me pasou desapercibido algo que xulgo moi relevante: solicitaron informe dun pai de familia que tivese fillas na escola e devolveron o documento á Comisión Depuradora coa indicación escrita a man de que non atoparon un pai “de confianza”… O ditame final asinouse case cinco anos despois do seu asasinato.
A incorporación das mulleres aos espazos públicos, ás entidades científicas como o Seminario de Estudos Galegos, foi lenta naqueles primeiros decenios do século XX, a pesar dos tímidos avances que se produciran naquela altura
En que estás traballando na actualidade?
Aínda que alternando con outros traballos, levo tempo recompilando materiais sobre algunhas exiliadas, e sigo. Hai dous anos publiquei o libro Carmiña Sierra, a primeira muller do Seminario de Estudos Galegos (Alvarellos Editora), que marchou a Venezuela e nunca regresou, e antes viran a luz algúns traballos sobre outras galegas que tiveron que deixar as paisaxes amadas para iniciaren a viaxe da liberdade. Agora, tras ver a luz o libro da mestra compostelá María Vázquez, quero centrarme, por fin, na exiliada coruñesa Amparo Alvajar. Dispoño de datos e documentos inéditos, coñezo ben a familia Alvajar López porque traballei sobre a nai, editei as memorias da súa irmá Mª Teresa, lin as de Ana María e Javier Alvajar… Aínda que o día só ten 24 horas, penso que xa é hora de que vexa a luz a súa biografía nun futuro que non vexo lonxe.
Efectivamente, hai dous anos publicaches o libro sobre Carmiña Sierra, tamén mestra, que amplía o coñecemento que temos sobre a participación das mulleres no Seminario de Estudos Galegos. Que papel tiveron no SEG?
A incorporación das mulleres aos espazos públicos, ás entidades científicas como o SEG, foi lenta naqueles primeiros decenios do século XX, a pesar dos tímidos avances que se produciran naquela altura. Nesta prestixiosa institución, ligada á USC, tamén estiveron as mulleres, moi poucas a verdade, porque na década de 1920 o número de alumnas universitarias era moi pequeno. Cotarelo Valledor que era vicerreitor en 1924 cifrara o número total de universitarias en 19, nas diferentes carreiras. Por iso ingresaron moi poucas no SEG. O caso de Carmiña Sierra interesoume moito porque foi a primeira en entrar, con 17 anos, cando cursaba 2º de Filosofía e Letras e participou naqueles primeiros traballos colectivos de preparación de fichas sobre bibliografía e iconografía galegas e asistía ás xuntanzas con compañeiros que lle duplicaban e mesmo triplicaban a idade.
"O que máis me chamou a atención cando investiguei sobre elas foi que nas memorias dos seus compañeiros ou nos libros de entrevistas, ninguén as nomeou ao trataren o tema do SEG"
Que condicionantes sufrían para poder participar en pé de igualdade cos homes?
Unha vez dentro, tiñan que presentar un traballo inédito para ingresar no SEG e, aínda que a súa participación era menor, penso que debeu ser igualitaria pero, claro, eran casos moi contados. Só temos que lembrar, por exemplo, Pura Lorenzana, que tivo unha enorme proxección naquel período: universitaria carismática, investigadora, participou en campañas do SEG, foi conferenciante; ou as socias de Químicas, Dolores Lorenzo Salgado e Amparo Arango Fernández, que comezaran a investigar con Parga Pondal e asinaron con el algúns artigos (a primeira tamén foi profesora auxiliar na Facultade de Ciencias de Compostela). Destas dúas sábese pouco.
Despois do golpe militar viría o silencio, non para Pura Lorenzana, que tivo cargos políticos na posguerra e foi depuradora de bibliotecas públicas, senón para o resto das “seminaristas”. Como outras moitas mulleres ficaron na invisibilidade a maioría delas até chegarmos ao centenario do SEG en 2023. Quixen lembralas e reconstruír na medida do posíbel as súas traxectorias en Irmandiñas. O que máis me chamou a atención cando investiguei sobre elas foi que nas memorias dos seus compañeiros ou nos libros de entrevistas, ninguén as nomeou ao trataren o tema do SEG.
