A coordinadora do Grupo de intervención psicolóxica en catástrofes e emerxencias, Ana María Núñez Rubines, explica como foi a atención ás familias da tripulación do Villa de Pitanxo despois do naufraxio en Terranova. ″Houbo moitas incógnitas que xeraron tamén impotencia nos propios profesionais″, recoñece

Ana María Núñez Rubines é a coordinadora do Grupo de intervención psicolóxica en catástrofes e emerxencias do Colexio Oficial de Psicoloxía de Galicia, que se activou polo naufraxio do barco pesqueiro Villa de Pitanxo en augas de Terranova. Máis de vinte profesionais acompañaron ás familias dos 24 tripulantes da nave desde as horas posteriores ao afundimento ata estes días. A Fiscalía de Vigo xa enviou aos xulgados a demanda colectiva para declarar como falecidos aos 12 mariñeiros desaparecidos no mar. Os sucesos no mar teñen unhas particularidades que os fan diferentes a outras emerxencias, así nolo explica a psicóloga, quen salienta que ″houbo moitas incógnitas que xeraron tamén impotencia nos propios profesionais″.

Como se iniciou a axuda aos familiares dos mariñeiros do Villa de Pitanxo?

Hai 25 anos que temos un convenio coa Vicepresidencia da Xunta e coa Consellería de Presidencia e iso implica tamén ao 112 de Galicia. Entón, hai certas situacións nas que nos avisan si ou si, e unha delas é cando o número de vítimas supera as dúas ou tres persoas. Ademais, nunha emerxencia como esta xa son as propias autoridades as que requiren a nosa presencia para dar resposta ás necesidades das familias desde o principio.

E como reciben os afectados esa axuda?

Pois varios compañeiros estiveron desprazados en Marín e tamén tivemos un dispositivo telefónico a través do que estabamos dispoñibles as 24 horas do día. En ocasións faciamos máis ben un seguimento de como estaban a levar a situación e, noutros momentos, lles comunicamos informacións que as autoridades nos trasladaban. As familias un pouco máis desbordadas precisaron doutro tipo de atencións psicolóxicas máis humanas, non coa frialdade do teléfono.

Faise raro para as familias e amizades ter este contacto con psicólogos e psicólogas?

Nós facilitamos moito a interacción. O primeiro sempre é presentarnos e explicarlles o que imos facer alí. Sempre hai que ir guiando a conversa, pero non podemos chegar e pedirlles que nos conten todo. Hai que intentar manter unha conversa natural, pero ao mesmo tempo ir creando un vínculo coa familia que facilite toda a atención. Como o perciben como algo natural, lévano ben. Ademais, tampouco imos cunha bata branca...

"Nos casos dos desaparecidos o duelo prolóngase moito máis tempo"

Que cambia o feito de que haxa vítimas e desaparecidos?

É moi diferente cando non tes un corpo e podes iniciar un proceso de duelo, ese ritual de despedida, e telo aí, localizado, para levarlle flores ou falar con el. Nos casos dos desaparecidos o duelo prolóngase moito máis tempo e é un duelo complexo porque viven unha situación ambigua. Sobre todo nos primeiros momentos, cando aínda está a esperanza de que a persoa apareza con vida; logo vén ese momento de desesperanza no que xa ves que é imposible que alguén sobreviva nesas condicións e con ese frío. Co tempo, a esperanza xa non é de atopalo con vida, pero si de atopar o corpo. Precisamente para poder comezar o duelo como xa fixeron as familias que teñen o corpo do seu ser querido. O feito de non ter un corpo dificulta moito a despedida e, a maiores, existe a sensación de que ese duelo non está lexitimado ao non haber corpo e non poder facer velorios ou funerais.

Cal é a principal inquietude que vos trasladan?

Pois a inquietude é que queren información. Querían saber se o seu familiar estaba entre os falecidos ou os desaparecidos, cando se ían retomar os labores de busca, quen estaba alá... Precisaban respostas entre tanta incerteza. Cando vivimos algo así, o normal é sentir unha desesperación e que todo sexan dúbidas. A través das autoridades puidemos dar resposta a algunhas cousas, pero hai outras sobre as que ninguén pode ter resposta de momento.

E como se lle explicou ás familias que se suspendían os labores de busca dos 12 desaparecidos no mar?

Para eles é un momento de desesperación. Parece que lles estamos a dicir que se abandona ao seu familiar, e non é así. O que pasa é as autoridades de Canadá teñen os seus propios protocolos e témolos que aceptar. De aí as demandas de todas as familias ao Goberno de España. Foi unha noticia dura e aí estabamos dándolles apoio e trasladando as súas necesidades e demandas tamén ás autoridades. Pero realmente o noso principal labor foi acompañalos nesas comunicacións, validando as súas emocións.

É máis difícil de aceptar o naufraxio cando sucede tan lonxe que non podes ver nada?

Si, porque cando estás cerca podes incluso mobilizar recursos propios. Hai outras opcións. Pero aquí, ao ser augas internacionais, había que aceptar as decisións de quen tiña a capacidade de actuar.

Neste caso, o duelo pode comezar coa chegada do avión que trouxo os tres sobreviventes e mais os corpos dos falecidos?

Depende de cada familia, pero coa confirmación da identidade dos corpos recuperados xa hai un paso máis nesa aceptación. Cada feito que vai sucedendo tamén lles vai confirmando a realidade, e iso facilita que o duelo avance no seu proceso.

"Cando se acumula un duelo vai aparecer de novo todo o que sucedeu no pasado"

Temos escoitado moitas veces que a xente do mar é ′doutra pasta′, máis dura. Percibídelo así na atención?

Levamos 25 anos atendendo naufraxios como grupo de intervención psicolóxica, e este foi o máis grave, e é verdade que cada familia ten a súa historia. Ás veces atopámonos con familias que agora perderon un marido, pero no pasado perderon xa un pai ou avó. Hai unha historia de perdas do mar que se acumulan. Son moi piña, preocúpanse moito uns dos outros e apóianse moito. É certo que son máis fortes, pero tamén teñen esa sensación de ′isto xa o vivín′. E iso pode ser un factor que complique o duelo. Moitas das familias teñen uns factores de vulnerabilidade previos, ou uns situacións que están a vivir, que tamén inflúen nese duelo. 

Como se acumula un duelo?

Depende moito de como estean resoltos os duelos anteriores. Se resolveron ese proceso de duelo adecuadamente, chegaron á aceptación da situación e o teñen superado pode que este o inicien un pouco mellor. Pero se os anteriores non están superados, é como que as manifestacións agora van ser máis fortes e máis duras. E vai aparecer de novo todo o que sucedeu no pasado. Entón, o sufrimento da persoa é moito maior.

"É bo que non xulguemos ou emitamos xuízos de valor, que non sexamos impulsivos nas redes sociais"

Que duración ten un proceso ″normal″ de duelo?

Pois entre dous e tres anos. Pero temos que ter en conta factores como a idade da persoa que falece, a idade da persoa que sofre o duelo e como sucedeu o acontecemento, por exemplo, se foi algo totalmente imprevisible ou un proceso no que a persoa falecida sufriu. Existen un montón de factores que, en función das vulnerabilidades, fan que se prolongue máis tempo. Neste caso, se os desaparecidos non chegan é un factor de vulnerabilidade que faría que o duelo se prolongue.

Como valorades o papel dos medios de comunicación nestes sucesos?

O primeiro é respectar sempre a dor das familias das vítimas. Neses momentos as persoas próximas non están para facer unha declaración. O que queren é ter información porque a prioridade para eles e elas é outra. Moitas veces, verse despois nun medio de comunicación facendo declaracións pode causar máis dano á familia, porque son cousas que dixo nun momento no que non tiña a cabeza para iso. Por iso temos que protexelos, aínda que entendemos que os medios de comunicación están aí para trasladar o que está a pasar. Entre todos, debemos tratar de non vitimizar máis aos que xa son vítimas.

E como sociedade, podemos aprender a reaccionar mellor nestes casos?

É bo que non xulguemos ou emitamos xuízos de valor, que non sexamos impulsivos nas redes sociais, porque realmente estámoslle facendo máis dano a esas familias.