O Ministerio de Transición Ecolóxica afirmou este mércores que as devasas que debían frear un apagamento na rede "funcionaron e activáronse" con normalidade e poderían soportar unha caída da xeración de gran tamaño. Pero a magnitude do apagamento foi tan rápida e de tal envergadura que os sistemas de protección da rede non deron feito. En concreto, o sistema español tiña o luns capacidade para cubrir un esborralle imprevisto de 15 xigavatios (GW) de produción, o equivalente a 15 reactores nucleares, pero a desconexión imprevista foi mesmo superior a esta cantidade.

No momento do apagamento había capacidade para perder sen previo aviso ata o equivalente ao 60% da enerxía

Fontes de alto nivel do ministerio explican que a capacidade de "deslastre" da rede era inmensa nese momento, equivalente ao 60% da demanda eléctrica de España. Como a produción e a demanda de enerxía deben casar sempre á perfección para que funcione o sistema, o deslastre permite que unha caída sorpresa da produción -por exemplo, o apagamento dunha central nuclear, que ocorre varias veces ao ano- se poida compensar cunha redución do consumo para equilibrar a balanza. Tecnicamente, consiste en forzar a que grandes industrias se desconecten de inmediato.

A rede española podía deslastrar nos instantes previos ao apagamento 10 GW de electricidade, ademais de cesar a exportación de 5 GW de luz a Francia, para cubrir un afundimento da xeración. Todo isto activouse, segundo os técnicos, "pero o efecto contaxio [unhas centrais apáganse e o resto séguenas en cadea] foi máis grande e rápido", e o sistema caeu ao completo. Fontes deste ministerio recoñecen que aínda non saben como de grande foi o buraco da xeración, só que foi superior a 15 GW. Tampouco saben en que lugar exacto, só que foi no suroeste.

Todo isto ocorreu no famoso período de cinco segundos que durou o incidente. Como explicara antes Red Eléctrica, todo ía ben ata que ás 12 horas, 33 minutos e 16 segundos houbo unha oscilación da frecuencia da rede provocada polo que parece unha caída da produción. Cando unha planta de xeración eléctrica importante se desconecta da rede de maneira imprevista, ese desaxuste de oferta e demanda de enerxía provoca unha variación da frecuencia que se corrixe rapidamente e que se é pequena non ten consecuencias. Ese incidente superouse con normalidade.

A desconexión en cadea de decenas de centrais superou as devasas e tombou a rede

Pero 1,5 segundos despois houbo outro evento similar que cunha variación da frecuencia moito maior provocou un cesamento de xeración de luz no suroeste da península, probablemente de centrais solares de Estremadura. A frecuencia da rede eléctrica europea é de 50 Hz, pero se esa cifra desvíase bruscamente, as plantas de produción eléctrica apáganse automaticamente por seguridade, segundo marca a normativa do operador, Red Eléctrica. Segundo o pouco que se coñece sobre eses instantes, ese apagamento localizado "xerou un efecto cadea" que apagou o resto das centrais. Ao mesmo tempo, Francia desconectouse de España para non contaxiar a Europa.

A dúbida agora, segundo Transición Ecolóxica, é que provocou unhas oscilacións tan fortes na frecuencia. E para iso aínda teñen que analizar toneladas de datos, milisegundo a milisegundo, que van recibir de Red Eléctrica e das grandes compañías nas próximas horas.

A posibilidade de que un ciberataque sexa a orixe non está aínda descartada polo Goberno e expertos en ciberseguridade do Ministerio de Defensa investigan estes días a sede de Red Eléctrica e doutras compañías para buscar unha resposta. Esta fenda podería mandar unha orde a un gran número de centrais de apagarse, comezando así un apagamento en cadea.

Con todo, José Luís Domínguez, experto na rede eléctrica do Instituto de Investigación en Enerxía de Catalunya (IREC), descarta este escenario. "Véxoo inviable porque faría falta un coñecemento ao detalle da rede para desconectar tantas centrais á vez". Lembra que Rusia, para apagar unha única central en Ucraína en 2022, hackeou o seu sistema e tardou dous meses en entender como podía tombala. 

As renovables non están por tras

Fontes de Transición Ecolóxicas defenden que o exceso de renovables non foi a causa, aínda que recoñecen que haberá que estudar cambios regulatorios para facelas máis seguras

Os funcionarios de Transición Ecolóxica tamén defenderon que o exceso de renovables non foi a causa do apagamento, aínda que si recoñeceron que a partir de agora haberá que estudar cambios regulatorios para facer esta enerxía máis segura. Posiblemente, instalando nas plantas solares e eólicas de España sistemas de inercia sintética, unha especie de amortecedor para regular a frecuencia da rede.

Desde o apagamento discutiuse moito sobre a inestabilidade que achegan as renovables ao sistema eléctrico, un asunto discutido por expertos e operadores de redes desde hai anos. A produción tradicional de enerxía (nuclear, ciclo combinado de gas, hidráulica, xeotermia...) utiliza motores rotatorios que achegan ao sistema unha inercia que axuda a regular os pequenos desaxustes entre oferta e demanda. Estas tecnoloxías coñécense como síncronas e os seus motores viran todos á mesma velocidade, 50 rotacións por segundo, ou 50 hercios (Hz).

Se se entende o sistema eléctrico como unha bañeira, a billa (xeración) e o desaugadoiro (consumo) deben levar a mesma auga para manter o nivel da bañeira estable. Ese nivel é a frecuencia da rede, que non pode variar para evitar avarías. Se a billa da bañeira reduce a súa presión, pero o tapón segue aberto, o nivel da auga baixa. Iso é o que ocorreu na rede eléctrica española o luns: caeu a xeración, pero non a demanda, afundindo a frecuencia e facendo saltar as proteccións de todas as plantas.

A produción tradicional de enerxía utiliza motores rotatorios que axudan a regular pequenos desaxustes entre oferta de demanda. As plantas fotovoltaicas non contan con estes motores e os aeroxeradores si teñen rotación, pero non están conectadas á sincronía do sistema

A este sistema hai que engadir un factor máis, os motores rotativos, coma os das centrais de ciclo combinado. Se a frecuencia da rede baixa -os motores destas plantas viran máis amodo de 50 rotacións por segundo- as súas turbinas liberan a enerxía cinética en forma de enerxía eléctrica e inxéctana ao sistema, compensando a perda de subministración e elevando de novo a frecuencia. Canto máis peso ten a xeración síncrona no mix eléctrico, máis difícil é que caia a frecuencia da rede, e por tanto, máis difícil é que colapse porque se autorregula.

O problema é que as plantas fotovoltaicas non contan con motores rotatorios e non poden frear unha baixada ou unha subida de frecuencia da rede. Os muíños de vento si teñen rotación, pero non están conectadas á sincronía do sistema. No momento do apagamento do luns, estas dúas tecnoloxías representaban máis do 60% do mix eléctrico e algúns expertos expoñen que se houbese máis fontes síncronas poderíase evitar o cero enerxético porque se controlaron mellor os picos de frecuencia.

Preguntados por ese asunto, os técnicos do ministerio lembraron que un de cada sete días do ano, o mix de produción en España é similar ao deste luns e que nunca se produciu algo así, polo que "non ten sentido" culpar a estas tecnoloxías. De feito, resaltaron que este incidente non cambia o Plan Nacional de Enerxía e Clima (PNIEC), a folla de ruta de instalación de renovables para 2030. Con todo, si cren que haberá que propor cambios regulatorios a futuro. No mercado existen diferentes sistemas para engadir sincronía á fotovoltaica e a solar mediante baterías ou programas informáticos, pero aínda non son obrigatorios en España.

A única tecnoloxía á que sinalan os técnicos por supor un problema no apagamento foi a nuclear: apagouse por seguridade durante o 'cero enerxético'  do luns e non se deu prendido ata o mécores

De feito, a única tecnoloxía á que sinalaron, por supor un problema, foi a nuclear, que se apagou por seguridade durante o cero enerxético e non lograron prenderse até este mércores. Os funcionarios subliñaron que non só non achegou enerxía na recuperación da normalidade, senón que ademais necesitou enerxía extra durante o apagamento para evitar danos no núcleo do cinco centrais.

Tamén engadiron que unha mellor interconexión con Francia achegaría "robustez" ao sistema antes do apagamento e será outra das tarefas urxentes. Neste punto, Francia leva dúas décadas freando esta expansión dos cables, xa que pretende ser a central nuclear de Europa e España é unha competencia pola súa abundante enerxía renovable.