Miguel Ángel Vázquez preside a Sociedade Galega de Xerontoloxía e Xeriatría (SGXX). Dende o inicio da crise a SGXX vén publicando posicionamentos e recomendacións sobre as medidas que se deberían tomar para evitar contaxios e mortes nas residencias de maiores, o espazo no que se produciron máis falecementos pola Covid-19. 

Unha das propostas referíase á posta en marcha de espazos nos que ingresar aos usuarios e usuarias de residencias que fosen infectadas polo virus. A suxestión foi adoptada pola Consellaría de Política Social, que creou varias residencias integradas, que nas súas primeiras semanas foron coordinadas por varios integrantes da SGXX, entre eles o propio Miguel Ángel Vázquez, que se ocupou da xestión do centro de Baños de Molgas ata o pasado 23 de abril. Vázquez amósase moi crítico coa xestión realizada nas últimas semanas para conter a extensión da epidemia nas residencias e, en xeral, co papel que a sociedade reserva ás persoas maiores. Falamos con el.

Como valoras a xestión que se fixo do coronavirus nas residencias de maiores? 

"Aquí produciuse unha traxedia humana, morreron moitas persoas maiores. E morreron mal, porque morreron soas"

Máis da metade das mortes polo coronavirus tiveron lugar en residencias. Aquí produciuse unha traxedia humana, morreron moitas persoas maiores. E morreron mal, porque morreron soas. O que sabemos polos estudos en coidados paliativos é que á xente que ten conciencia de que vai morrer o que máis lle preocupa, a súa maior angustia, é morrer soa. E esta xente morreu soa, fomos incapaces nunha sociedade do século XXI de atender unha das cuestións humanas máis básicas e máis relevantes, que é o proceso da morte e morrer acompañados. 

Había que poñer todos os medios posibles para que nestes casos, aínda que fose con EPIs, esa persoa morrese con algunha persoa próxima ao seu lado. Temos que reflexionar sobre cal foi o trato que lle demos a estes milleiros de persoas maiores que morreron en España. A sociedade ten que pensar que ocorreu, por que asumimos todos calados que os maiores era normal que morresen e por que non pelexamos para que non morresen e por que non procuramos que non morresen sós.

Que é o que fallou para que houbese tantos contaxios e mortes?

"A intervención nas residencias por parte das autoridades sanitarias era necesaria e a resposta foi moi lenta. O pico tardou un pouco máis en chegar a Galicia e tivemos algo máis de tempo para organizarnos, pero en Madrid e Cataluña provocou o caos"

O 19 de marzo publicamos dende a SGXX un posicionamento en relación coas medidas que considerabamos que se debían adoptar nas residencias, que eran sobre todo o diagnóstico precoz, facendo probas ás persoas que presentasen síntomas, e o illamento inmediato, tanto dos casos positivos coma dos sospeitosos. Tamén propuxemos a creación de centros intermedios de coidados continuados, a semellanza das residencias integradas que máis adiante puxo en marcha a Consellería de Política Social. Non se trataba de levar a todos os casos positivos aos hospitais, pero si de illar as persoas infectadas, para evitar os contaxios. 

A intervención nas residencias por parte das autoridades sanitarias era necesaria, e a resposta foi moi lenta. É certo que o pico tardou un pouco máis en chegar a Galicia e tivemos algo máis de tempo para organizarnos, pero en Madrid e Cataluña o pico foi antes e provocou o caos. Política Social contactou con nós e consultounos de que xeito se podían poñer en marcha estes centros intermedios e nós suxerimos a procura de espazos como residencias de tempo libre ou hoteis que se puidesen habilitar para os casos positivos que non necesitasen coidados hospitalarios. Penso que a Xunta foi valente á hora de tomar esta decisión.

Dende a SGXX incidides en que as residencias non estaban preparadas para dar resposta a este problema e criticades que as autoridades sanitarias se desentenderon da súa responsabilidade...

"A decisión de deixar as persoas maiores nas residencias e non ingresalas nos hospitais foi froito do pánico. Podería terse dado ás persoas maiores unha resposta moito máis sanitaria do que se deu"

A Covid-19 é unha enfermidade e, polo tanto, ten que ser atendida por persoal sanitario. As residencias de maiores non son centros sanitarios, nin sequera socio-sanitarios. Non hai ningunha residencia en España que teña médico 24 horas ao día e legalmente non están obrigadas a telos. O sistema sanitario posiblemente descoñecía o mundo das residencias e por iso se tomaron decisións inapropiadas. A decisión de deixar as persoas maiores nas residencias e non ingresalas nos hospitais foi froito do pánico. Podería terse dado ás persoas maiores unha resposta moito máis sanitaria do que se deu. 

Houbo denuncias sobre a falta de persoal e de medios materiais nas residencias. Podería terse feito máis con máis recursos?

"Aplaudo moito a valentía e o compromiso das persoas que seguiron traballando nas residencias en situacións moi malas, porque non había máscaras nin luvas"

As residencias non son centros sanitarios. Cando chega o coronavirus, se os profesionais sanitarios tiveron pánico, imaxina o persoal das residencias. Eu aplaudo moito a valentía e o compromiso das persoas que seguiron traballando nestas condicións, en situacións moi malas, porque non había máscaras nin luvas. A maioría das residencias en España viviron situacións moi dramáticas, e aínda por riba cúlpaselles pola mortaldade. Pero iso é como se culpas a un colexio porque hai sarampelo.

Hai que cambiar o actual modelo de residencias de maiores? O sucedido nestas semanas debería abrir os ollos sobre as condicións de funcionamento destes centros? Dende a SGXX incidides sobre todo en que as residencias deben estar máis "integradas na comunidade"...

"Temos que cambiar o modelo de residencias. Nós avogamos porque sexan residencias pequenas, integradas na comunidade. Os profesionais da atención primaria son quen deben atender a esas persoas"

Temos que cambiar o modelo de residencias, pero sobre todo temos que cambiar o modelo de sociedade no que atinxe á consideración que teñen as persoas maiores, discriminadas por razón de idade, o que se denomina como edadismo. Neste novo modelo nós avogamos porque sexan residencias pequenas, integradas na comunidade, que non teñan todos os servizos dentro (o médico, a enfermeira, o educador social o fisioterapeuta...), senón que utilicen os da comunidade. É un modelo que funciona moi ben nos países nórdicos, que desenvolven estados de benestar máis potentes que o noso. 

Os profesionais da atención primaria son quen deben atender a esas persoas, ao igual que as atenden nos domicilios. É un desperdicio ver a estes profesionais traballando para 20 ou 25 persoas, cando poderían estar traballando para toda a comunidade. Este sistema dun dobre sistema sanitario -un no interior das residencias e outro fóra- implica empobrecer os recursos e obrigar esas persoas a pagar dúas veces por ese servizo, polo que xa pagaron durante toda a súa vida a través das súas cotizacións.

Búscase tamén que as residencias non sexan algo apartado da sociedade, un lugar no que as persoas maiores quedan 'aparcadas'?

"As residencias teñen que ser un espazo máis da comunidade, non poden estar illadas, non deben ser un gueto"

Si, as residencias teñen que ser un espazo máis da comunidade, non poden estar illadas. Teñen que ser un lugar onde un grupo de persoas vivan e onde reciban apoios que necesitan, pero non debe ser un gueto. Debemos rexeitar o modelo hosteleiro que se implantou en España dende os anos 80 e que eu mesmo apoiei nese momento, teño que recoñecelo. 

Hai que permeabilizar as residencias e convertelas en lugares máis habitables, que se parezan máis á túa casa, nas que comas cando queiras comer e te ergas á hora que te queiras erguer. O que fan estes servizos é apoiar os maiores. A min non me gustan os termos atención ou coidado, porque coidar, cóidase a un neno, pero a unha persoal adulta dáselle un apoio. Este modelo de 'coidados' é infantilizador no trato e nas palabras, ao igual que esa forma de falarlles ás persoas maiores coma se fosen nenos.

Falabas antes de cambiar o modelo de sociedade en relación coas persoas maiores. Debe mudar o seu papel na sociedade, tendo en conta que somos un país cada vez máis lonxevo e cunha proporción cada vez maior de poboación de máis de 65 anos?

"Cal é o papel dunha persoa maior na sociedade? Pois ser avó ou avoa, pouco máis. Pode prescindir unha sociedade do 25% dos seus individuos e mantela á marxe? Parece claro que non"

Efectivamente, a realidade é que temos unha sociedade moi lonxeva, cunha porcentaxe de poboación de máis de 65 anos que supera o 25% en Galicia e que en Lugo e Ourense supera o 31%. Ten en conta que hoxe en día unha persoa que se xubila aos 65 anos ten por diante 20 anos de vida. Cal é o papel dunha persoa maior na sociedade agora mesmo, cal é o rol social que desempeña? Pois ser avó ou avoa, pouco máis. Pode prescindir unha sociedade do 25% dos seus individuos e mantela á marxe? Parece claro que non, e que polo tanto teremos que artellar unha sociedade diferente. Non se pode vivir de costas á nova sociedade que temos, unha sociedade lonxeva e que o vai ser cada vez máis.

Ao longo de toda a nosa vida imos formándonos para traballar, para competir. Pero resulta que te xubilas e ninguén te ensina como vivir eses 20 ou 25 anos que vas ter por diante, nos que ademais tes unha chea de tempo libre e moitos temas resoltos. Pero a sociedade non conta cos maiores e os maiores en consecuencia non contan coa sociedade. Que espera a sociedade das persoas maiores? Espera que morran, nada máis, e considera normal que morran.

Influíu esta concepción no trato que se lles deu ás persoas maiores nesta crise?

"Nesta crise en España discriminouse por razón de idade, restrinxíronse os dereitos das persoas maiores"

Si, nesta crise en España discriminouse por razón de idade, restrinxíronse os dereitos das persoas maiores por este feito. A sociedade no seu conxunto é edadista: se falta un pediatra nun lugar toda a poboación sae a manifestarse, pero non hai ese nivel de mobilización cando faltan servizos para as persoas maiores. A actitude edadista tamén a ten o profesional sanitario. Cando faltaban respiradores e houbo a necesidade de priorizar, inmediatamente púxose enriba da mesa o factor idade para decidir quen podía vivir e quen non. Pero a idade é tan só un número, hai xente de máis idade que ten mellor saúde que persoas máis novas. Hai un dito popular que afirma que "ninguén é tan vello que non poida vivir outro ano". Chegar aos 90 anos non é algo tan raro.

Que cambios se deben producir na sociedade para unha maior integración e participación das persoas maiores, para ese novo papel que deben ter?

"Hai que artellar sistemas de participación e de formación para os maiores"

Os maiores deben participar de xeito activo, deben ter un rol na sociedade que non sexa só o de ser avós ou o de mirar as obras. Haberá que artellar sistemas de participación e de formación para os maiores. O que non pode ser é que os teñas á marxe de todo. Temos, ademais, un sistema sanitario demasiado enfocado cara aos pacientes agudos, cando o máis importante comeza a ser a cronicidade.

Boa parte da culpa tamén a teñen as propias persoas maiores, porque a actitude de moitos é 'eu xa traballei toda a vida', 'eu xa estou xubilado', 'comigo que xa non conten'... Hai unha serie de estereotipos negativos da vellez que todas as persoas van aprendendo ao longo da súa vida, a través de chistes, comentarios e representacións sociais. E este estereotipo negativo é mesmo asumido polas persoas maiores. A realidade é que segues vivindo nunha sociedade que ten necesidade de ti e que ten que seguir contando contigo.

Como debería ser a desescalada para as persoas maiores? Debe primar a protección, dado que son poboación de risco, ou o regreso á normalidade, a posibilidade de estar nas rúas?

"A vellez é moi heteroxénea. Non ten nada que ver unha persoa de 65 anos con unha de 90. Hai que permitir que as persoas maiores, que son sensatas, poidan saír"

A vellez é moi heteroxénea. Non ten nada que ver unha persoa de 65 anos con unha de 90. Hai que permitir que as persoas maiores, que son sensatas, poidan saír. E, sobre todo, deben saír as persoas que teñan trastornos neurocognitivos, como demencias, ou enfermidades psiquiátricas. Isto é prioritario. Eu non utilizaría, en todo caso, a idade como un criterio, senón a existencia ou non de enfermidades, trastornos e outros condicionantes.

Hai que permitir igualmente que as persoas maiores poidan realizar exercicio físico, porque a estática favorece os edemas, a insuficiencia cardíaca e os problemas renais, e altéranse os procesos metabólicos... Ademais, a falta de luz solar e vitamina D favorece a osteoporose e o illamento acaba por danar moito a autoestima.

Habería que avaliar como está a situación na axuda a domicilio. E os centros de día para persoas con demencias teñen que abrir xa, porque son centros terapéuticos e os usuarios e usuarias están perdendo a súa capacidade cognitiva a unha velocidade impresionante. Cónstame que os centros están dando apoios nas casas, pero aínda así deben abrir canto antes, porque son fundamentais.