A historiadora Érica Couto-Ferreira vén de publicar o ensaio 'Corpos. As outras vidas do cadáver' (Kalandraka). Descritivo, ás veces máis filosófico, o libro achega de maneira sinxela –e con doses de humor– diferentes exemplos da relación entre a sociedade e a morte

Érica Couto-Ferreira (Pazos de Borbén, 1979) é escritora, doutora en Historia e vive en Italia dende hai anos. "Aínda que son historiadora do Próximo Oriente Antigo e teño un pé metido no mundo académico como investigadora independente, actualmente dedícome sobre todo á tradución, ao copywriting e á redacción de textos divulgativos nos eidos da historia, a mitoloxía e o estraño. Tamén divulgo sobre literatura fantástica e terror nos podcasts Todo tranquilo en Dunwich e Vaya barullo en Innsmouth", conta a través do correo electrónico. A procesión dos cadaleitos de Santa Marta de Ribarteme (As Neves) ou o conto Barbazul, de Charles Perrault, influíron no seu interese polo alén, que a levou a escribir o ensaio Corpos. As outras vidas do cadáver, que agora edita o selo Faktoría K, de Kalandraka. Nel afonda na relación coa eternidade a través dos séculos e mesmo razoa que a COVID-19 "fíxonos sentir o peso da nosa mortalidade", motivo polo que considera que o cadáver como obxecto de estudo continúa tamén vixente. Descritivo, ás veces máis filosófico, o libro achega de maneira sinxela –e con doses de humor– diferentes exemplos da relación entre a sociedade e a morte.

No ensaio afirma que "a nosa relación coa morte é un amor que non acaba nunca", por que? De onde lle vén esa fascinación co alén?

Porque é unha relación que se manifesta no persoal, no familiar e no social, da que non podemos escapar e que camiña con nós desde que nacemos. Tamén porque mantemos unha ligazón constante coa morte mesmo nos contextos menos evidentes. Camiñamos por rúas que levan nomes de persoas falecidas, tiramos fotos de monumentos históricos e memoriais en recordatorio de grandes personalidades que deixaron de existir hai moito ou mesmo planificamos viaxes para ver as pirámides exipcias, que son xigantescos mausoleos.

A miña fascinación persoal co alén, a morte e a cultura funeraria procede dunha mestura de influencias que me acompañan desde cativa: a literatura e o cine de terror, os contos da aldea, a relixiosidade popular (a procesión dos cadaleitos de Santa Marta, as festas da Virxe da Franqueira ou a romaría de Santo André de Teixido) e tamén a contos presuntamente infantís como Barbazul.

 "Mantemos unha ligazón constante coa morte mesmo nos contextos menos evidentes"

No comezo de Corpos fai referencia a que enfocamos o mundo a través do corpo case de maneira inconsciente. Como historiadora, cando e como tomou conciencia deste feito?

Esa conciencia naceu durante a preparación de miña tese de doutoramento. Tratábase da edición e estudo dunha lista do século XVIII a.C, máis ou menos, que recollía termos anatómicos e corporais. Foi aí cando empecei a ler sobre o corpo desde un punto de vista histórico, antropolóxico e cultural.

De onde provén a idea deste ensaio que subtitula As outras vidas do cadáver?

Vén da idea de que o cadáver, pola súa natureza física e material, ten a posibilidade de experimentar novas existencias post mortem. Pode mudar en obxecto de veneración relixiosa se se deposita dentro da capela dunha igrexa, por exemplo, ou axudar na educación de futuros médicos e cirurxiáns cando se emprega nas leccións de anatomía. No pasado, exhibíanse corpos disecados ou seccións anatómicas de cadáveres en coleccións e museos (o Hunterian Museum de Londres é un exemplo que aínda se pode visitar hoxe en día).

"Ese loito interrompido por bombas, ataques e destrución impide o proceso social de aceptación da morte, tan necesario, e, por riba, converte a dor pola perda en desexo vingativo"

Que nos pode dicir sobre a nosa sociedade a maneira na que enfrontamos a morte?

Moito, porque a morte é unha extensión (ou o cabo, se se quere) da vida, dos seus principios e valores. O xeito no que acompañamos aos mortos á derradeira morada, como procesamos os seus restos mortais, que ritos realizamos ou como gardamos e mantemos a súa memoria descríbennos como sociedade, mais tamén o fai a aprobación ou derogación da pena de morte ou as formas de tratar a morte violenta na prensa, por exemplo.

Enmarcaríase a recuperación da celebración do Samaín nalgunha das materias que aborda no libro?

Podería enmarcarse nas formas nas que o ser humano conversa e se relaciona coa esfera funeraria, que é un dos temas fundamentais do libro. Penso que celebrar o Samaín permite achegarse ó feito da morte, a perda e o loito dunha maneira xeitosa e lúdica, ideal para os máis cativos, pero tamén para os que xa estamos crecidos.

Defende que dicir que a morte nos iguala é unha falacia, como historiadora especializada no Próximo Oriente, é a actual guerra entre Hamás e Israel e o número de mortos civís un exemplo disto?

Cando escribín esa oración no libro tiña en mente unha idea e un contexto ben distintos á situación bélica actual. A afirmación refírese a que o tratamento que recibe cada defunto depende dunha serie de factores (status socioeconómico, crenzas relixiosas, circunstancias do falecemento, etc.) que determinan o xeito no que se xestiona ese pasamento concreto.

O que está a pasar no Próximo e Medio Oriente, ademais de ser un horror absoluto e unha catástrofe humana, sementa unha morte indiscriminada, feroz, na que as familias que perden aos seus non poden enterralos nin choralos segundo os propios costumes. Ese loito interrompido por bombas, ataques e destrución impide o proceso social de aceptación da morte, tan necesario, e, por riba, converte a dor pola perda en desexo vingativo.

Que papel xoga a relixión, en concreto o catolicismo, no estudo que fai da “arte” de morrer?

O cristianismo e o catolicismo teñen bastante peso neste libro, porque constitúen o marco cultural de referencia da grande maioría de casos históricos que expoño. Os experimentos de embalsamamento de Gannal, a investigación que realizaron Glaser e Flückinger de casos de vampirismo en Serbia ou a autobiografía do verdugo inglés James Berry son produtos culturais que se inscriben nese marco cristián, ás veces no respecto dos dogmas, e moitas outras contradicindo eses mesmos principios.

De todos os xeitos, en Corpos. As outras vidas do cadáver tamén están presentes exemplos tomados doutros sentires relixiosos, como demostran o politeísmo mesopotámico ou as prácticas funerarias dos toraia de Indonesia.

"Un dos meus temas favoritos foi o que aborda as tentativas dos científicos italianos do XIX por converter os cadáveres en pedra"

Entre todo o que aprendeu no proceso de documentación, que dato a sorprendeu máis?

Son moitas as historias que me sorprenderon, que me conmoveron e ata me arrepiaron, mais un dos meus temas favoritos foi o que aborda as tentativas dos científicos italianos do XIX por converter os cadáveres en pedra. Gocei moitísimo escribindo sobre Girolamo Segato, Paolo Gorini e Efisio Marini, o home que elaborou unha mesa de mosaico con anaquiños petrificados de cadáver.

En que lectores e lectoras pensaba cando escribiu este ensaio hai unha década e por que pensou en editalo agora con Kalandraka?

Pensaba en lectores e lectoras coma min, apaixonados da literatura gótica e de terror, da historia cultural e das prácticas doutros tempos, eses ratos comelibros que buscan lecturas cun punto escuro e misterioso. A idea de editalo de novo nunha edición revisada e corrixida partiu de Kalandraka, unha editorial que admiro porque coida cada título con agarimo. Kalandraka decidiu darlle unha nova vida a este ensaio e, visto o tema, só me quedaba aceptar.