'Eles transportan a morte', primeira longametraxe de Helena Girón e Samuel M. Delgado, presentada en Curtocircuíto, é un relato contraoficial da historia, da conquista e das bruxas

Helena Girón e Samuel M. Delgado presentaron en Curtocircuíto a súa primeira longametraxe, Eles transportan a morte. Máis que unha historia, unha evocación. Un soño situado en 1492. Tres mariñeiros que libraron da condena a morte ao embarcarse con Colón, mais que ao chegar ás Canarias foxen cargando cunha das velas da carabela. Ao mesmo tempo, no Vello Mundo, unha muller tenta salvar a súa irmá malferida levándoa a unha curandeira. A conquista e as bruxas conflúen neste filme de perdas, de ausencias, de espectros, do agochado e do relato contraoficial da Historia. Girón e Delgado responderon, a catro mans e por correo electrónico, as nosas preguntas.

Eles transportan a morte é un encontro co pasado: 1492. O tempo en que Cristóbal Colón comeza, cos seus homes, a levar a morte  primeiro a Canarias e despois a América. Por que esta época?

“A película xorde da necesidade de pensar en como nos relacionamos cuns referentes históricos que nos marcan culturalmente, tratando de cuestionar algúns dos mitos fundacionais do Estado”

A película xorde da necesidade de pensar en como nos relacionamos cuns referentes históricos que nos marcan culturalmente, tratando de cuestionar algúns dos mitos fundacionais do Estado, como son os relatos de conquista. O ano 1492 supón un antes e un despois no noso imaxinario. Desde Occidente dise que o “descubrimento” de Colón a finais do S. XV deu paso á era moderna, na que comeza a facerse forte a idea de progreso como única vía posible e desexable para a vida, así como toda unha serie de relatos, mitos e discursos que acabarían de cristalizarse durante a Ilustración e que invisibilizarían toda unha serie de formas de ver e entender o mundo.

A nosa sociedade actual é un produto de moitos de estes relatos, pero tamén da ausencia dos que nunca chegaron a contarse. Por outra banda, que esta data formase parte do imaxinario colectivo tamén nos foi moi útil á hora de contextualizar a película nun tempo determinado de forma rápida. A través dunha vela e tres carabelas, podiamos suxerir todo un mundo. Isto axudounos a evocar un telón de fondo recoñecible, así como unha estética e unha épica que comezar a pór en cuestión.

Por que un novo cuestionamento -na vosa traxectoria- da historia oficial? De que xeito a curta Plus ultra vos levou a esta longametraxe ou, polo menos, cal é a relación entre ambas?

“Sentimos que cada película que facemos dalgunha forma soña a seguinte”

Como no caso que comentas, sentimos que cada película que facemos dalgunha forma soña a seguinte, e neste caso Plus Ultra deunos a oportunidade de ir tecendo moitas das ideas que, tanto a nivel formal como discursivo, seguimos desenvolvendo na nova película. A rodaxe de Plus ultra ademais foinos moi útil para comezar a traballar cun equipo máis grande, desenvolver unha posta en escena máis pechada ou iniciar a busca dun equilibrio entre o traballo con actores e actrices profesionais e non profesionais.

Por outra banda, impulsou tamén moitas decisións como a de non levar nós a cámara. Jose Alayón, que ademais de produtor da película é director de fotografía, axudounos moito durante a rodaxe para que puidésemos centrarnos máis no traballos cos intérpretes e con todo o que estaba a acontecer diante da cámara. Tamén tivemos que traballar cunha maior duración, cunha estrutura máis longa, cun mecanismo que sentimos aínda máis fráxil e complexo, no que hai moitas máis posibilidades de que algo falle.

Na película, tres mariñeiros percorren un lugar inhóspito cargando cunha das velas de Colón. E unha muller tenta axudar a súa  irmá malferida acudindo a unha  menciñeira. Son dúas historias paralelas. Unha representa a conquista e outra a figura da bruxa como muller que, tras gañar autonomía ao quedar soa, é socialmente rexeitada. Por que estes personaxes?

“Tamén nos interesaba a idea de que por momentos non soubésemos claramente onde acaba unha das  historias narradas e onde comeza a seguinte”

Unha das cousas que máis nos custou da montaxe da película foi que estas dúas liñas argumentais que trazas na túa pregunta non se sentisen como vías herméticas e paralelas, senón que funcionasen por resonancia, por asociación. Por outra banda, unha das ideas de fondo que nos axudou moito a estruturar a película, e que xa estaba presente en Plus ultra, atopámola no libro de Silvia Federici O Calibán e a Bruxa. Nel fala de como a articulación do Estado moderno e o réxime capitalista nunca podería despegar sen a invasión e o espolio levado a cabo máis alá do océano atlántico, pero tampouco sen a persecución e o disciplinamento que se articulou en torno ao corpo das mulleres a partir do S XV en Europa e nas súas colonias.

Desta forma revelábanos como distintas opresións e resistencias se ían entrelazando e afectándose mutuamente ao longo dos séculos. Esta forma de pensar a historia apaixónanos. Máis alá de vela como unha liña recta que segue unha lóxica causa-efecto, parécenos máis un no, unha rede de relacións complexa, un cúmulo de experiencias, de memorias e de narracións que nos interesa mesturar, ou pór en diálogo a través do cine para ver que sucede.

É por isto tamén que nos interesaba a idea de que por momentos  non soubésemos claramente onde acaba unha das  historias narradas e onde comeza a seguinte. Que os límites entre ambas puidesen tornase difusos ou misteriosos. Tamén durante o proceso de escritura todo abocaba a escribir unha traxedia, pero parecíanos que non tiña sentido narrar unha derrota, non era a sensación que queriamos compartir ao terminar de ver a nosa película. Así que decidimos que, a pesar de que a historia sería inevitablemente tráxica, debiamos imaxinar un desvío dos acontecementos, un intento por soñar outro devir.

En Sen Deus nin Santa María, que usaba precisamente como referente Calibán e a bruxa de Silvia Federici, xa vos achegabades á figura da meiga, que era, en realidade , unha avoa, unha persoa próxima e coidadora, que é o que pode verse tamén na menciñeira de Eles transportan a morte. En que sentido a longametraxe  continúa a curta nese aspecto, no achegamento á figura da bruxa? 

“A bruxa, que agora pode ser reinvindicada como un elemento rebelde, de resistencia, no seu momento foi un relato que serviu para pór baixo sospeita calquera comportamento, fóra da norma dominante”

Como dis, na longa tivemos a oportunidade de seguir indagando nesta figura que tanto nos fascina. A bruxa, que agora pode ser reinvindicada como un elemento rebelde, de resistencia, de loita autónoma por un maior control sobre a vida e o corpo, no seu momento foi un relato que serviu para pór baixo sospeita calquera comportamento, xesto, ou idea que estivese fóra da norma dominante. Si tiñamos claro algo era que cando a bruxa aparece, cando o folclore gaña a batalla, a muller real que o encarna cos seus medos e enceios queda eclipsada polo mito.

Por outra banda, o mito que coñecemos na actualidade afunde as súas raíces na modernidade, sendo un elemento de gran funcionalidade para o novo réxime económico, político e social que empezaba a erguerse. Nesta época tamén comezou a institucionalizarse o coñecemento médico co xurdimento das universidades, ás que non tiñan acceso as mulleres. Unha das formas que elas tiveron para manter espazos na esfera pública foi a través da súa labor como menciñeiras ou sandadoras, oficio que exerceran historicamente, e que a pesar de ser moi perseguido e estigmatizado conseguiu sobrevivir grazas á tradición oral.

“Unha das formas que elas tiveron para manter espazos na esfera pública foi a través da súa labor como menciñeiras ou sandadoras, oficio que exerceran historicamente”

En relación a todo isto, a lectura de Bruxería, estrutura social e simbolismo en Galicia de Lisón de Tolosana, foi moi estimulante. É un libro apaixonante, xa que ademais dun gran antropólogo, Lisón é un humanista e un narrador incrible. A través del podemos atopar moitas das pistas sobre a cosmoloxía retida a través da palabra, que xerou esta incrible idiosincrasia en relación ao pensamento máxico propio do territorio galego.

En realidade  o que parece é que todo o filme fala da perda, da ausencia, do abandono, da intemperie. Da perda de seres queridos: pola morte ou pola distancia. Do desexo de recuperalos, aínda que xa non sexa posible: que eles volvan ou volver á casa. É este o tema de fondo ou polo menos o fío que une as partes da película? Por que?

“Na película están presentes cuestións que nos atravesan como seres humanos, como a fraxilidade da vida, a soidade ou o medo a descubrir en que nos transformaremos cando un vínculo importante desapareza da nosa vida, a vertixe sentida tras a morte das nosas persoas amadas”

Como dis, na película están presentes cuestións que nos atravesan como seres humanos, como a fraxilidade da vida, a soidade ou o medo a descubrir en que nos transformaremos cando un vínculo importante desapareza da nosa vida, a vertixe sentida tras a morte das nosas persoas amadas. Pero tamén a morte daqueles que nunca coñecemos, das ideas e das memorias ausentes, que quedaron sepultadas polo camiño, invisibilizadas baixo o pesado manto da Historia, e que dalgunha forma seguen vivas en nós  cando as imaxinamos.

Os nosos personaxes son perseguidos pola morte e encamíñanse cara unha viaxe incerta na que parecen loitar en contra do tempo e da Historia. Tamén levan consigo unha carga que han de aprender a deixar atrás: a ilusión de poder voltar a casa algún día, ou a do reencontro cun ser querido que xace moribundo. Ambas son causas que de antemán poderiamos considerar como unha loita perdida. Tentativas e resistencias que poderían parecer ilusorias e mesmo inocentes. Pero cremos que é precisamente cando se pretende variar un destino aparentemente inquebrantable cando os verdadeiros cambios son posibles.

Plus ultra fora rodada en Tenerife, nun lugar pouco accesible e semellante a unha fraga galega. O lugar, a paisaxe , ten un papel moi relevante en Eles transportan a morte: a cámara detense moito nel. Podería ser Canarias, ou Galicia, ou América. Onde é? Queriades que non se identificase? En que sentido é case como unha personaxe máis?

“Para nós era importante que se coñecese que os mariñeiros chegaran ás Illas Canarias, xa que este espazo vén representar o paso previo cara á conquista do “Novo Mundo”

Plus ultra foi rodada en Anaga, un lugar cuxa intrahistoria nos interesaba moito, ao ser un dos últimos espazos de resistencia aborixe da illa de Tenerife. En Eles transportan a morte buscabamos tratar unha relación coa contorna que transcendese a lóxica binaria entre natureza e cultura/tecnoloxía, que a día de hoxe segue impregnando de forma profunda a mirada que pousamos sobre a paisaxe ou os seres vivos non humanos. Daquela, cando se cría que o mundo era sacro, que os obxectos inanimados podían albergar poderes, vida, os límites debían ser moito máis lábiles e ambiguos.

En canto ao espazo representado na película, este vai dun mundo a outro: do “vello”, aquel do que parten os mariñeiros e no que vagan as mulleres, que sería Galiza, ao “novo”, As Ilas Canarias. Espazos onde os límites poden ser difusos e misteriosos, fomentando unha sensación de certa perda para o espectador, pero que finalmente sexa quen de situarse nun territorio concreto.

Neste sentido, para nós era importante que se coñecese que os mariñeiros chegaran ás Illas Canarias, xa que este espazo vén representar o paso previo cara á conquista do Novo Mundo, sendo un enclave xeoestratéxico esencial para todo o proceso de colonización. Neste territorio, que estaba en pleno proceso de conquista en 1492, arrasouse coa poboación aborixe que o habitaba. Tamén serviu como un laboratorio no que se puideron perfeccionar algunhas das técnicas e estratexias de terror e dominación que máis tarde se exportarían alén do océano.

En Montañas ardentes que vomitan lume gravastes un tubo volcánico onde os habitantes das Canarias se esconderan , no pasado, dos tratantes de escravos. Nesta curta había unha parte gravada en 16 mm e outra cunha cámara analítica en HD. En Eles transportan a morte, ademais dun volcán en erupción, hai tamén dúas partes que parecen película recuperada, con imperfeccións. Por que está esta dobre mirada tamén na longametraxe?

Unha das cousas que máis nos custa é atopar a forma que imos darlle a cada película. Esta sempre vai mutando en función do contido e do fondo que esteamos a tratar de potenciar, da experiencia que buscamos xerar. Nesta ocasión buscamos incluír diferentes formas de representación histórica que puidesen problematizar con esa visión sen fisuras que ás veces trata de imporse do pasado. Tamén, a idea de viaxes no tempo, como en Montañas ardentes que vomitan lume, estaba moi presente, e a mestura de formatos volveu resultarnos moi tentadora e coherente.

Seguindo estas liñas buscamos xerar unha película mutante, usando materiais de distintas natureza pero articulados de tal forma que atopasen a súa propia unidade. Traballamos coa posta en escena de ficción -que alude á ficción histórica cargada de épica-, imaxes rodadas por nós de forma autónoma e reveladas artesanalmente que corresponden a un rexistro máis “documental” -as necrópoles, a momia ou os petroglifos aborixes entre outras-, imaxes de arquivo que corresponden a Alba de América de Juan de Orduña (1951), unha superprodución franquista sobre a viaxe de Colón, así como as imaxes da erupción do Teneguía filmadas por José Antonio Vías Torres (1971). O traballo na montaxe, da man de Manuel Muñoz, foi fundamental para que todo isto fose atopando o seu lugar.

Outra das características do voso traballo que está en Eles transportan a morte é o fantasmagórico. En Eles transportan a morte os protagonistas, homes e mulleres, parecen transformarse ás veces en espectros. E os homes  son perseguidos por outros  homes que son, ás veces, fachos de luz, de lume, na escuridade. Por que está e que representa ou fantasmagórico en Eles transportan a morte?

“Buscamos escapar da lóxica causa-efecto como única vía de entendemento ou de comprensión do mundo”

O cine sempre é fantasmagórico, espectral. O que vemos na pantalla nunca está alí. É tempo e movemento. Pasado e memoria. Un exercicio de invocación, no que buscamos xerar experiencias plásticas, táctiles, que poñan os sentidos a funcionar. Buscamos escapar da lóxica causa-efecto como única vía de entendemento ou de comprensión do mundo.

Co cine temos a posibilidade de facer visibles algúns elementos intanxibles do noso mundo, certos vínculos, certas enerxías, certas presenzas. Interésanos todo o que transcenda o realismo. Isto non quere dicir que o noso cine se afaste do real, senón que o noso obxectivo está nas antípodas do retrato que se pretende neutral, do aséptico. Interésanos a arte que toma partido e que propón unha visión particular do mundo.

O son é tamén moi importante nesta longametraxe. Por unha banda, a música. Polo outro, as conversas que escoitamos pero case nunca vemos. Que papel xoga a música? Por que o son e a imaxe se deslindan dese xeito?

“Fronte ao sentido da vista, a escoita pasou a un segundo plano á hora de experimentar e aproximarnos ao mundo”

Como sociedade, a forma que temos de relacionarnos co mundo do son mutou profundamente durante os últimos séculos. Fronte ao sentido da vista, a escoita pasou a un segundo plano á hora de experimentar e aproximarnos ao mundo. E no cine, como na vida, pasa un pouco o mesmo. Para nós, o son ten unha importancia fundamental e é un elemento que á parte da súa condición narrativa ten unha gran capacidade para suxerir e crear experiencias sensoriais que nos impulsen cara novos territorios.
 

En canto á música, traballamos desde a idea de que cando empezase a soar non fose claro se estás a escoitar un instrumento musical ou un son da escena, o vento, o mar, unha voz afastada. Buscabamos que convivise co deseño de son, emerxendo dos ambientes. Para conseguir isto, o incrible traballo de Camilo Sanabria (músico), Carlos E. García (Deseño sonoro) e Emilio García (mesturador de Cinemar Son Cinematográfico), foi algo esencial.

A longametraxe  é bastante poética por momentos: algúns dous diálogos, o texto do final, o propio tratamento da imaxe… E detrás dela hai tamén ensaio: Silvia Federici, polo menos. Que textos poéticos e ensaísticos puideron servirvos de referencia?

Hai un poema que nos emociona moito de Agustín García Calvo que se chama A contratiempo, máis coñecido pola canción do mesmo nome de Chicho Sánchez Ferlosio, que nos acompañou durante todo o proceso de escritura da película. Ademais de Federici, podemos falar de Marguerite Durás , Ana Mendieta, Jules Michelet, Pasolini, Carmelo Lisón de Tolosana, Jean Cocteau… Pero tamén toda a imaxinería propia da idade media, todo ese mundo no que destaca a humanidade coa que se representa ao ser humano e a natureza, tan viva e chea de cor, e que nos brinda unha imaxe tan distinta á que normalmente temos desa época.

Tampouco é esta, como non o eran as anteriores, unha película historicista. Mesmo parece que queredes -pola elipses, flashbacks, etc- deixar lugar para o misterio (o agochado), para a interpretación do espectador. Queredes que o espectador complete o filme nese sentido?

“Gústanos a idea de evocar unha época, máis que representar ou describir”

Como dis non buscamos xerar un relato de corte historicista, senón posibilitar o encontro cos espectros do pasado e co misterio da súa posible existencia. Gústanos a idea de evocar unha época, máis que representar ou describir. Unha grande referencia para nós é Pasolini, pola liberdade coa que trata a arte nas súas películas. Gústanos especialmente o vestiario de Pocilga. En canto ao espectador, pensamos que as súas experiencias, as súas ideas, a súa memoria, transforman continuamente aquilo que ve, dándolle un sentido propio.

Homes e mulleres poderían, mesmo, non estar non mesmo lugar. Se en Plus ultra elas ollaban os homes  perdidos, parecendo ser as donas do lugar, neste caso, aínda que elas están menos perdidas -hai un referente, que é a meiga - permanecen tamén case todo o tempo nun proceso de busca, nun camiño. Coma eles. Cal é a diferenza , ao respecto, entre a posición das mulleres en Plus ultra e Eles transportan a morte?

En ambas películas tratamos de abranguer aspectos como un certo poder ligado ao coñecemento do territorio e do medio, ou o apoio mutuo, pero mentres que en Plus ultra buscabamos máis evocar e suxerir a través de figuras misteriosas e poderosas, en Eles transportan a morte, pola contra, articulamos unha posta en escena máis terreal e humana, que funcionase nunha escala máis cercana e fráxil. Buscamos desenvolver efectos distintos, pese a poder compartir ideas de fondo similares.

A película estreouse en Venecia, onde foi premiada, e estivo en San Sebastián. Son dous exemplos da repercusión internacional que está a acadar. Que sentides ante iso?

Pois estamos moi contentxs, xa que seguro axudará a que poida verse noutros festivais, e nos cines.

A película está rodada en galego , aínda que un dos personaxes fala castelán. Seguramente por seren dous mariñeiros galegos e outro doutro lugar do Estado. É así? 

Si. Hai dous galegos e un canario. Desta forma xerábase unha tensión entre os personaxes  que nos interesaba moito crear. Tamén, cando pensamos no personaxe de Bartolomé, pareceunos importante que tivese acento canario, unha fala que foi produto do proceso da colonización das illas, así como de todo ese transvasamento de corpos que pasaron por elas ao longo do tempo.