Di Antón Riveiro Coello que As rulas de Bakunin, Laura no deserto, O paraíso dos inocentes e o seu último libro, Días de intemperie (Galaxia), son as obras que máis o fixeron medrar como autor e como persoa. Catro achegamentos á guerra, que non ás estruturas da mesma, senón á súa esfera humana. Catro reflexións sobre as diferentes condutas humanas que agroman no medio do horror. A cuarta é un conxunto de relatos que, de Vietnam a Siria, de Ucraína á guerra civil española, exploran o mellor e o peor das persoas sen situacións límite.

A guerra de Siria xa estaba presente en O paraíso dos inocentes. E outros conflitos bélicos estaban noutras das túas novelas anteriores. Por que volve a guerra como cuestión de fondo en Días de intemperie? Como foi o proceso de escrita?

Dende hai un tempo, todo o que escribo ten un horizonte meditado e concreto. De feito, algún destes relatos xurdiron de encargas para libros colectivos, pero no intre da escrita, aínda que haxa unha distancia temporal entre eles, xa estaban pensados para un mesmo libro, cunha unidade temática que funcionase como tensor de todos eles. Así mesmo, quería que varias obras como As rulas de Bakunin, Laura no deserto ou O paraíso dos inocentes, dalgún xeito, formasen parte desa preocupación. Iso si, a miña teima nos catro libros fica reducida en exclusividade á esfera humana e non ás grandes estruturas das guerras. 

Visto en perspectiva, non me cabe dúbida de que foron estes catros libros os que máis me fixeron medrar como autor e como persoa, porque, o mesmo que ninguén sae indemne dunha guerra, eu tampouco o fago da escrita. As implicacións emocionais que tiveron estes textos, así como o traballo de documentación e o contacto con persoas que sufriron directamente os conflitos, foi a parte máis intensa do proceso porque son textos xurdidos ás máis das veces da dor, que adoita ser a mellor aprendizaxe. 

O primeiro relato, Un anxo de mármore, ten como fondo a guerra de Ucraína. Unha neta coida da avoa, que vive nunha fantasía para soportar a realidade. Como xorde o personaxe da neta? 

“Quería reflexionar sobre como a inseguridade, a dor, a inquietude e incerteza, a ansiedade e o medo, minan calquera estado de ánimo e provocan trastornos psiquiátricos”

Antes cumpría certa perspectiva temporal para contarmos un suceso como pode ser unha guerra. Había que xuntar información, escoitar testemuños e análises de historiadores. Agora, as guerras son narradas en tempo real, mesmo polas vítimas, e iso, aínda que nos horrorice, é unha ferramenta incrible se queremos escribir e actuar, porque como dicía Kapuscinski, escribir sobre unha guerra é unha forma tamén de intervir nela.

Neste relato en concreto quería tratar dous temas. Un deles, o tema dos coidados que, nunha guerra, pode dar unha razón para resistir e ademais ten en si a súa propia recompensa para quen os practica. E outro sería o tema da loucura porque a destrución estraga as condicións de vida das persoas e todo iso xera graves problemas na saúde física e mental. Aquí, coma en moitos outros textos, a loucura convértese nun escudo contra a realidade e quería reflexionar sobre como a inseguridade, a dor, a inquietude e incerteza, a ansiedade e o medo, minan calquera estado de ánimo e provocan trastornos psiquiátricos nunha altísima porcentaxe da poboación inocente que se ve atrapada moitas veces nun fogo cruzado e o perde todo, a parte material e tamén os seres queridos, a identidade, o traballo ou bens coma o fogar que teñen un alto valor simbólico.

“Hai que pensar que quen nos le adoita ser máis intelixente ca nós e, se non o é, temos que intentar facerlle crer que si o é”

Hai varios relatos relacionados coa guerra civil española. Un deles é Troski, sobre un can que muda de dono. É unha historia de morte e represión contada con elipses, na que todo se entende pero nada se exhibe. Foi consciente o de contar así algunha destas historias? Por que?

Aínda que ás veces hai certa inconsciencia cando escribes, neste caso forma parte dunha estratexia porque as elipses teñen o seu aquel de economía e son unha boa ferramenta para facer avanzar as historias e acadar unha complicidade lectora que encha eses espazos suxeridos. Ademais, hai que pensar que quen nos le adoita ser máis intelixente ca nós e, se non o é, temos que intentar facerlle crer que si o é.

Un vestido para Vera Gurtélov é unha historia de disidencia de orientación sexual e de xénero, e tamén de encontro entre persoas situadas nunha posición de subalternidade, no contexto da segunda guerra mundial. Non é o único relato que cuestiona a masculinidade hexemónica. É un dos temas que querías tratar? De que xeito?

“A cuestión desa masculinidade tóxica está neste libro e, sobre todo, na que será a miña vindeira novela, onde se converte en tema case central”

Si, a cuestión desa masculinidade tóxica está neste libro e, sobre todo, na que será a miña vindeira novela, onde se converte en tema case central. Nos últimos tempos, por sorte, está a se redefinir o masculino e eu quería botar unha ollada cara ao pasado, desta vez meténdome na pel dun soldado homosexual que se ve na obriga de servir nun exército onde o exercicio da violencia se asocia precisamente a esa masculinidade que ten a virilidade como símbolo e odia todo o que connote debilidade, dependencia ou feminidade. E nese contexto, máis ca en ningún outro, onde a configuración do homosexual é a dun ser débil e enfermo, o personaxe érguese para canear os perigos e acadar a súa propia salvación. 

As fillas dos mortos, un relato sobre suplantación da identidade, fala de algo tamén presente en Un vestido para Vera Gurtélov, que é relación que se produce entre os soldados na guerra. Con lazos e contradicións que non se darían nunha situación de paz. Que quixeches salientar sobre isto?

A pretensión primeira neste relato estaba precisamente aí, en sinalar a amizade que adoita xurdir entre compañeiros que afrontan a morte de cara, xerando vínculos fortísimos e graos de intimidade que mesmo poden diluír, coma neste texto, a identidade.

A bolboreta de prata é unha historia de violencia de xénero e de covardía. Varios relatos tratan o tema de como a guerra afecta de forma diferente aos homes e ás mulleres, aínda que neste caso podería ter pasado o mesmo sen a guerra. Este relato seguramente sería moi diferente se o contase ela. Por que focalizalo na covardía del?

“Neste relato vese mellor como os monstros adoitan estar nesas persoas comúns que tanto se parecen a nós”

Tes razón en que aquí o contexto da guerra non é tan importante, pero si ofrece máis posibilidades de agachar a culpa e a responsabilidade dunha omisión. Ademais, a violencia sexual multiplícase nun conflito armado. Teño que recoñecer que este relato foi en orixe un texto que se desenvolvía na actualidade e adapteino para situalo dentro dunha guerra que, en ningún momento, se nomea, aínda que quen le adoita situala na guerra civil. Iso si, o relato sería diferente se o contase ela, pero non optei pola ollada da vítima porque quería facelo dende dentro da propia covardía e sospeito que así quedou máis verosímil e nel vese mellor como os monstros adoitan estar nesas persoas comúns que tanto se parecen a nós.

En Día de defuntos temos, en realidade, o mesmo tema -como afecta ás mulleres a guerra-, pero si focalizado na muller. Que non é só unha vítima, senón que actúa, tomando a xustiza pola man. Sería moi difícil que na realidade acontecese iso mesmo pero, como construíches o personaxe e por que actúa así?

“Ser vítima non nos fai mellores nin peores nin nos converte en seres especiais”

Nas guerras, e nos relatos sobre elas, a violencia case sempre foi coto vedado dos homes e o protagonismo das mulleres adoita cinguirse á violencia exercida sobre elas. Temos tamén as persoas que escribimos a tentación de colocarnos no lugar das vítimas, moitas veces cun exceso de tenrurización, construíndo heroicidades un pouco esaxeradas para chegar ao corazón lector. Con todo, ser vítima non nos fai mellores nin peores nin nos converte en seres especiais. Neste texto quería explorar o tema da vinganza porque o sangue non se paga con sangue senón con xustiza. E neste relato vemos como a vinganza converte a vítima en asasino e a iguala coa persoa da que se vinga.

Acuario é unha historia de amor polos libros no contexto da guerra de Siria na que, entre outras cuestións, sae a actitude colonial que despreza as mulleres árabes coa escusa do patriarcado. Por que opoñer a guerra e amor polo coñecemento? 

“A experiencia de moitas mulleres sirias que loitan contra o imperialismo e o patriarcado tamén é enorme”

O poder dos libros nas guerras xa aparecía en As rulas de Bakunin cando a memorización dun texto no cárcere xogaba o papel de fío condutor e tamén de salvoconduto para a liberdade. Acuario está inspirado nunha noticia certa de Alepo, onde unha libraría centra a esperanza para moitas persoas que acoden alí para recibir un alimento que non os converta en bestas e os salve da brutalidade. Coido que un libro pode crear unha illa en medio da miseria provocada pola guerra. E nese intercambio de exemplares tamén aparece o tema do feminismo, tanto literario como activo, e a queixa desa visión condescendente dende outro tipo de feminismos occidentais que prefiren ver as mulleres sirias coma vítimas antes ca revolucionarias. 

É certo que o peso da tradición é esmagador para a muller siria, pero a experiencia de moitas mulleres que loitan contra o imperialismo e o patriarcado tamén é enorme e non pode relegarse á invisibilidade polo enfoque da loita militar, onde sempre hai un dominio hexemónico masculino, coa excepción das mulleres sirias-kurdas do norte. Nunha guerra, xa sexa como enfermeiras, coidadoras, nais, fillas, espías ou combatentes activas, as mulleres forman parte dos conflitos ao longo da historia e xogan un papel fundamental na resistencia civil e na organización da comunidade. Non é xusto que os medios de comunicación equiparen moitas veces nas súas coberturas informativas a nenos e mulleres.

O salvoconduto é unha historia de xustiza na que se ve que, ao contrario de en Día de defuntos, a guerra tamén pode sacar o mellor das persoas. Querías que o lector/a quedase tamén con esa idea?

É un texto moi curto escrito hai tempo para falar desas experiencias tan comúns de contrabando que había na raia seca ourensá e que a miña avoa materna tivo que protagonizar máis dunha vez para procurar aceite ou sal, entre moita outra mercadoría que non había da banda galega ou, se había, era moito máis cara. Se cadra a parte emocional da miña memoria familiar fixo que este sexa un dos poucos relatos nos que agroma certa esperanza.

Hai nenos orfos no último relato, como os hai no primeiro. A guerra de Vietnam está de fondo, neste caso. En realidade, todos os relatos exploran os comportamentos humanos nun contexto de guerra. Amosando que, en realidade, son un pouco os mesmos, independentemente do contexto. Era esta reflexión parte dos teus obxectivos?

Realmente, as guerras parécense máis cás persoas. E, por sorte, os comportamentos humanos son diferentes, mesmo sendo vítimas dunha mesma presión. O curioso é que nos títulos que barallei para o libro, a orfandade estaba presente porque moitos dos relatos me levaban ás paisaxes máis desoladoras dunha guerra coma poden ser as da infancia. Quería introducir esa vulnerabilidade e a transición que vai dende a inocencia á crueldade provocada polos efectos e a presión de situacións límite. 

O resultado, como acontece nestes dous relatos, son diversos, pero representan moi ben ese alleamento brutal mesmo en dous nenos. E é que o peor das guerras acontece cando a violencia se volve cotiá e estraga todos os parámetros coñecidos dunha vida normal e civilizada, mesmo en comunidades que nunca imaxinaban que ían vivir nun inferno semellante. Aí está tamén o espello no que nos podemos reflectir. Ucraína ou Siria, por poñer só dúas das guerras activas, acollen sociedades que até hai pouco non parecían moi diferentes á nosa. Todas as guerras conducen ao abismo, ao terror, superan o ser humano e lévano mesmo a unha insensibilidade emocional, pero nesa situación extrema non todo o mundo reacciona igual. Esa tamén é parte da miña reflexión para este libro e, dalgún xeito, unha pregunta directa para a persoa lectora.

Son relatos fluídos, de bo ritmo, bastantes con finais inesperados. É un libro de lectura doada, malia a crueza da realidade que conta, que conecta moi ben co lector/a. Querías que fose así? 

“Procuro que a miña literatura sexa algo máis ca un simple entretemento e provoque un estado de reflexión e impacto”

Sempre queremos conectar con quen nos le, con independencia do grao de complexidade que teña o que escribimos. Dicir o contrario pode parecer unha escusa contra o fracaso. Escribimos por e para os demais, non hai dúbida. Agora ben, malia que as lectoras e lectores están aí, eu procuro que a miña literatura sexa algo máis ca un simple entretemento e provoque un estado de reflexión e impacto, tanto polos temas como pola técnica empregada con eses finais inesperados que forman parte da propia tradición do relato.

Algo máis que queiras comentar?

Só dicir que a paz debería ser o ben máis prezado para o ser humano e resulta terrible que neste século siga a haber tantas guerras en diferentes partes do planeta e se destine unha parte dos presupostos para que os países se armen militarmente. Triste, moi triste.