O historiador e escritor catalán Ramon Usall (Lleida, 1977) vén de publicar na editorial galega Menino Morreu Máis do que unhas cores (Menino Morreu), unha obra na que percorre diferentes países da Europa Occidental repasando o papel político, social e de reivindicación que moitos clubs de fútbol -tamén xogadores- teñen e tiveron na historia. O libro segue o ronsel doutros antes publicados polo autor en catalán e castelán (Futbol per la llibertat ou Futbolítica) nos que reflexiona sobre o papel político que este deporte xogou desde as súas orixes. Agora faino en galego e con especial atención a Catalunya, o País Vasco ou Irlanda, pero tamén con capítulos dedicados ao Celta e ao Deportivo. 

Como xurdiu Máis do que unhas cores?

A editorial tivo a idea de facer esta colección Bébel para dar cabida a ensaio ou novela desde un punto de vista crítico, desde unha ollada social e política sobre o deporte. Propuxéronme facer algo, tendo en conta que eu xa publicara en catalán e castelán obras nas que falaba de clubs singulares politicamente. É un libro galego e en galego, aínda que eu non escriba nesa lingua e fose traducido, centrado na Europa Occidental, ollando Galicia, pero tamén Catalunya, o País Vasco, Irlanda... Realidades que nos fosen máis ou menos próximas para intentar demostrar a tese do título do libro: que moitas veces, cando un equipo salta ao campo, está defendendo bastantes máis cousas que as cores dunha camiseta. 

Que son máis que un club, logo?

Son catalán e cantas veces se di que o Barça é més que un club... Eu defendo que é así, que o Barcelona é máis que un club, é algo evidente, pero no mundo hai moitos outros clubs que son máis que un club. Máis do que unhas cores é unha viaxe que intenta demostrar que hai moitos equipos en moitos lugares que son bastante máis que un club. 

"Desconfío de quen me di que fútbol e política non deben mesturarse porque o que se quere dicir é que non debe mesturarse con políticas que contesten a orde establecida"

Supoño que vostede revólvese cando escoita aquilo de que non se debe mesturar fútbol e política...

Teño un principio: desconfiar de quen me di que fútbol e política non deben mesturarse porque esa persoa adoita ser quen máis os mestura. Entendo que alguén me argumente, por exemplo, que fútbol e política partidista non deberían mesturarse... Pero o fútbol é un deporte que está organizado en base a unhas federacións que teñen carácter estatal, onde se disputan torneos internacionais que enfrontan a diferentes estados e onde os equipos, cando gañan, son recibidos nas sedes dos gobernos polos xefes de Estado.... Que alguén nesta altura nos intente convencer de que o fútbol non é un fenómeno político non é serio. O fútbol, como feito social total e como o deporte máis popular do noso tempo, é quen máis pon isto en evidencia. Como dicía, adoito desconfiar de quen di que fútbol e política non deben mesturarse porque seguramente o que está querendo dicir é que o fútbol non debe mesturarse con políticas que cuestionen o statu quo vixente, cunha política que conteste a orde establecida. Se ese é o argumento, pois vale. 

Daquela, o fútbol tamén é política?

Falamos dun deporte, coma outros, onde existe unha competición que se chama Copa del Rey, e onde os campionatos de Liga se organizan, na súa maioría, en función das fronteiras dun estado, e todo isto é política. A min paréceme moito máis sincero asumir que fútbol e política teñen unha relación en tanto que o fútbol é un feito social total, como dicía Ignacio Ramonet. El foi, nos anos 90, un dos primeiros que se atreveu a escribir sobre o vínculo entre o deporte e as paixóns políticas, porque claro que o hai. 

Un vínculo que, tantas veces, é tamén simbólico...

Hai moitos exemplos... Falemos das camisetas. O Barcelona hai tempo que emprega a senyera na súa segunda equipación, como fan outros equipos cataláns; as cores do Celta son as cores da bandeira galega, que tamén utiliza o Deportivo no seu uniforme suplente; e desde hai anos, son maioría os equipos que poñen unha pequena bandeira nas costas... Iso é un acto de natureza política e de identificación. O día que a UEFA decide facer campaña contra o racismo, está facendo política e a min paréceme unha boa política, pero non se pode negar que é política. Esa frase de que "non se debe mesturar fútbol e política" é un mantra que se repite continuamente, que provoca situacións como que unha persoa que loce a camiseta do seu equipo de fútbol, cun escudo que leva unha coroa real borbónica, che diga que fútbol e política son cousas separadas... Ao final, moita xente o que quere dicir é que o fútbol non se debe mesturar coa política que a un non lle gusta. 

Axuda tamén o fútbol a entender a política e a sociedade?

Desde logo. Por exemplo, hai moita xente que di que, ás veces, o mellor xeito de entender unha sociedade, un país, é lendo os seus autores de novela negra porque explican cousas que a realidade xornalística, con outros códigos, non pode explicar. Co fútbol pasa algo así, porque é un espello da realidade, un espello que debe complementarse con outras olladas pero que axuda. 

"Non hai un só fenómeno da historia dos últimos 150 anos que non se poida explicar a través do fútbol"

Non hai tanto tempo, o fútbol era deostado polo mundo literario e intelectual, pero desde hai anos, publicacións periódicas e editoriais apostan por historias arredor do fútbol onde o deporte serve para analizar moitas máis temáticas...

Aquí en Catalunya, foi Vázquez Montalbán o primeiro que empezou a ter esa ollada intelectual sobre o fútbol nunha época no que isto era moi pouco habitual e é certo que na última década isto está cambiando. Temos moitas publicacións, revistas como Panenka ou Líbero e autores que publican textos que non son especificamente historias de futbolistas ou do que sucede no terreo de xogo, senón que amplían esa mirada e baséanse nun fenómeno social de primeira orde para axudarnos a entender o mundo. Con todas as reservas, creo que practicamente non hai un só fenómeno da historia dos últimos 150 anos que non se poida explicar a través do fútbol. Obviamente, non só se poden explicar a través deste deporte, pero adoita ser unha porta de entrada, unha ollada que axuda, que complementa, que aclara. 

No caso dos Balcáns e da extinta ex-Yugoslavia, son moitas as referencias futbolísticas relacionadas co conflito bélico e hai quen sitúa o inicio da guerra nos altercados posteriores a un partido de fútbol...

Exacto. No caso dos Balcáns é moi evidente. Non  hai moito oín falar do fito que supuxera que se organizase unha bienal de pintura entre Croacia e Serbia logo de todas as tensións e o resentimento que quedou entre os pobos polas guerras dos 90. Falaban de que era un símbolo ou unha esperanza para a reconciliación... Eu pensaba que iso era un acto cultural de primeira orde pero que seguramente non reflectía as baixas paixóns, os instintos e o sentir dun territorio como o fai o fútbol cando ves eses partidos entre equipos de comunidades croatas e serbias ou serbias e albanesas, por exemplo. Aí é onde ves que seguramente o conflito non está resolto de todo e que continúa existindo un problema latente que visualizamos a través dun acto que mobiliza moita xente e que, seguramente, é un dos referentes de adhesión identitaria máis importante do noso tempo. Atreveríame a dicir que, nalgúns casos, máis importante que a relixión, que foi substituída por estas novas formas de identificación comunitaria onde o fútbol xoga un papel moi importante. É obvio que o noso mundo non se pode explicar só co fútbol, pero é un dos prismas que nos axuda a entender a nosa realidade. 

"O fútbol substituíu a relixión como forma de identificación comunitaria; o noso mundo non se pode explicar só co fútbol pero axúdanos a entendelo"

Axuda a explicar o conflito e a situación que se vivía en Iugoslavia aquel encontro entre o Dinamo de Zagreb e o Estrela Vermella de maio de 1990?

Si, aquel partido non é o inicio da guerra pero si é un acto moi evidente de que algo grave pode pasar. Non foi unha simple pelexa, senón algo máis, con todo o contexto, a posterior vitoria de Franjo Tuđman nas eleccións en Croacia, co reforzamento do nacionalismo serbio... Aquel encontro e as liortas posteriores son un reflexo de que seguramente a guerra estaba máis perto do que se pensaba. A guerra tería ocorrido igual, pero aqueles incidentes demostraron que estaba moi cerca e deron mostra do que podía pasar. Ás veces un partido de fútbol ou o que o rodea poden explicar moitos contextos. 

E en moitos lugares...

En España, por exemplo, hai moita xente que sitúa o inicio real da Transición no 0-5 que o Barça fai no Bernabéu con Cruyff, en 1974, cando Franco xa estaba moribundo... Para min é esaxerado dicir iso, pero si é certo que foi moi ilustrativo do que era un cambio de paradigma político. No caso dos Balcáns, merecería un libro aparte para explicar as relacións entre o fútbol e identidades e acontecementos políticos. 

No libro dedica un capítulo a Bebel García, futbolista do Deportivo, militante socialista e fusilado polo fascismo... A súa figura, agora algo recuperada, estivo moito tempo esquecida e nunca foi reivindicada. Por que ocorren esas cousas?

Evidentemente, corenta anos de franquismo provocan que figuras como as de Bebel quedasen ocultadas e que, como no seu caso, aínda sigan sen ser suficientemente reivindicadas. Póñoche un exemplo: hoxe en día o palco presidencial do Barça leva o nome de Josep Sunyol, presidente do club fusilado no verán de 1936, poucas semanas despois do golpe de estado. Pero foi unha figura esquecida ata 1996, xa non digo ata 1975, ata que morreu Franco, ou ata os 80... Ata 1996! Foi daquela cando un grupo de historiadores dedicáronse a recuperar a súa figura e cando se lle insistiu ao club do que supoñía desde o punto de vista político, pero tamén do cultural, polo seu fomento do deporte, da lectura e do republicanismo. Foron 20 anos de democracia os que se tardaron en reivindicalo. Con Bebel supoño que ocorre algo parecido...

Que se debería facer?

É cuestión de dar pasos e, visto desde fóra, a figura de Bebel García vaise recuperado e reivindicando aos poucos. Escríbese sobre el, os irmáns da Lejía teñen unha rúa na Coruña, houbo homenaxes... Son pequenas pedras para conseguir que o día de mañá seguramente a súa figura sexa recoñecida por todo o deportivismo, tamén desde o punto de vista institucional, mesmo para explicar un período da historia. Para explicar que houbo un golpe de estado fascista que perseguiu os movementos democráticos, entre eles o movemento socialista revolucionario do que el formaba parte e polo que foi asasinado logo dun xuízo sumarísimo. Nun futuro, cando se explique a historia do deporte na Coruña e en Galicia, Bebel terá un papel importante porque axudará a explicar un contexto, unha época onde a represión fascista castigou duramente non só un xogador de fútbol senón toda unha sociedade. A historia de Bebel, ademais, recorda a outras en Europa...

"Bebel García acabará sendo unha figura recoñecida por todo o deportivismo, tamén polo club, porque serve para explicar un período histórico e a represión fascista"

A cales?  

Lémbrame á historia de Rino Della Negra, un xogador moi importante do Red Star de París, de orixe inmigrante italiana, que se uniu á resistencia francesa e foi condenado a morte e fusilado polo nazismo xunto ao resto de membros dun grupo de partisanos. A tribuna do actual estadio do Red Star leva o seu nome e a súa figura é moi recordada. Por desgraza, houbo máis historias como a de Bebel García, de futbolistas ou deportistas que foron asasinadas polo nazismo ou o fascismo, e é importante que os equipos dos que formaron parte recuperen a súa memoria. 

Precisamente, nos últimos días houbo unha polémica polo vídeo co que o Real Madrid respondeu a unhas declaracións do presidente do Barcelona, Joan Laporta, nas que acusaba o equipo branco de ter sido o equipo do réxime... Como historiador, que lle pareceu esta polémica?

É evidente que o vídeo era unha groseira manipulación, un intento de reescribir a historia propia de quen intenta agochar o que realmente pasou. Hai unha realidade innegable, que é que o fascismo intentou controlar o Barcelona. 

Como a todos os clubs...

Claro, pero no caso do Barcelona foi un control que viña, precisamente, porque a entidade xa fora reprimida anos antes, na ditadura de Primo de Rivera, porque se erguera como un símbolo de certa reivindicación nacional catalá. Durante os primeiros sete anos da ditadura franquista, o Barça estivo totalmente secuestrado pola ditadura. O vídeo, desde o punto de vista historiográfico, é infame porque está contando unha mentira. É evidente que, a partir dos anos 50, o Real Madrid é o equipo do réxime, e é tamén evidente a instrumentalización política que o réxime franquista fai do Real Madrid e o Real Madrid do réxime franquista. 

"O Real Madrid foi o primeiro club-estado, o club-estado da España franquista; a partir dos anos 50 converteuse no equipo do réxime"

Existía ese vínculo?

O Real Madrid foi o primeiro club-estado , foi o club-estado da España franquista. É certo que nos primeiros anos da ditadura o equipo máis achegado ao réxime é o Atlético Aviación, resultado da fusión co Atlético de Madrid, porque é un equipo vinculado ao Ministerio do Aire que ten detrás o aparato militar franquista, pero non deixa de ser certo que, a partir dos anos 40 e sobre todo na década dos 50, o Real Madrid convértese no equipo do réxime sen ningún tipo de discusión. Non é só que desde esa época fose o club máis laureado, senón o elemento simbólico que supoñía para o franquismo. Máis alá diso, negar que o franquismo reprimiu o Barcelona é intentar negar a historia... Pero se o réxime propuxo mudar o seu nome para chamalo España e acabar así co "xerme separatista" da entidade! Sabían ben que era un equipo que intentaba representar a catalanidade. 

O máis honesto, en casos así, é intentar asumir a realidade e, en todo caso, pedir perdón por cousas que se fixeron mal ou que non terían que ter pasado, pero non reescribir a historia. O Real Madrid tivo un presidente, Antonio Ortega, que foi militante do Partido Comunista, xeneral do Exército Republicano, que foi fusilado en Alacant e ao que o club non lle dedica nin unha palabra, nin unha liña, na súa historia, na súa web oficial... Antes de ir dando leccións, o Rea lMadrid debería descubrir a súa historia durante o período republicano e a guerra civil.