A fiscal especialista en violencia de xénero Pilar Fernández aborda o traumático que pode ser o proceso xudicial nos casos de violencia machista e aposta por mudar o sistema para chegar á verdade coas mesmas garantías, pero sen máis sufrimento para as vítimas

Desde que se levantou o estado de alarma, o pasado 9 de maio, 10 mulleres e un menor de idade foron asasinados no Estado. No que vai de 2021, a violencia machista rematou coa vida de 18 mulleres e tres menores. Nestas cifras aínda non se contabilizan as menores asasinadas presuntamente polo seu pai en Tenerife. Pilar Fernández, fiscal de enlace de violencia de xénero en Santiago de Compostela, incide en que a violencia vicaria existe cando se emprega a vulnerabilidade de alguén da contorna dunha muller para facerlle dano a ela. Supón unha "instrumentalización" de familiares, ou persoas próximas á muller, menores de idade.

O Parlamento de Galicia está en trámites para reformar a Lei galega para a prevención e o tratamento integral da violencia de xénero e incluír a violencia vicaria, despois de aprobar unha iniciativa do BNG, que vai supoñer na práctica?

A lei de violencia galega ao que afecta máis ben é ás prestacións de asistencia, tanto psicolóxica como económica, e outras axudas. Realmente, penso que esta modificación vén impulsada por unha serie de nais que se viron nesta situación, por exemplo a nai de Moraña, que mataron as súas fillas, e reivindicaba precisamente que non estaban consideradas as nais como vítimas. Ao non ter esta consideración non podían recibir ningún tipo de axuda, nin asistencia letrada de oficio para poder comparecer neste tipo de xuízos.

Entendo que esta reforma pretende ese recoñecemento destas nais como vítimas de violencia machista e que isto supoña a aplicación do estatuto de protección integral da vítima, para que poidan recibir as axudas correspondentes.

Pilar Fernández salienta que no caso de Tenerife aplícase o Código Penal e a xuíza "fai a interpretación de que estes delitos se cometen precisamente para facerlle dano á nai" das dúas menores asasinadas

No caso da lexislación estatal, a violencia vicaria xa está recoñecida?

Tanto o Código Penal como a Ley de Medidas de Protección Integral contra la Violencia de Género pódense aplicar nestes casos. A lei integral modificouse para considerar aos menores vítimas da violencia contra a muller. O Código Penal pódese aplicar, como pasou con estas nenas de Tenerife, porque a xuíza considerou á hora de inhibirse para o exame do asunto ao xuíz de violencia de xénero que, ademais dos dous supostos delitos de asasinato das menores, isto vai acompañado dun delito de violencia habitual contra a muller, de menoscabo psicolóxico contra esta nai. E, ademais, fai a interpretación de que estes delitos se cometen precisamente para facerlle dano a ela. Con esa construción xa se considera tamén como un delito de violencia contra a muller e, polo tanto, aplícase todo o que iso supón. Xa en 2015 se fixera esta mesma interpretación e penso que está perfectamente avalada.

Se sucedese un caso como o de Tenerife agora en Galicia, que se podería aplicar?

Sen esa modificación da lei galega que se está a tramitar, nós aplicaríamos o Código Penal considerando que isto é un delito de violencia contra a muller. Tipificariámolo conxuntamente e poderíamos considerar que é un suposto caso de violencia vicarial por unha instrumentalización dos fillos para facer dano a unha muller. Agora ben, a modificación é moi importante para o recoñecemento expreso de vítimas destas nais. Así as mulleres xa poden ter asegurada esa asistencia psicolóxica, económica e xurídica desde o principio.

"Cando se modificou o Código Penal o debate era a diferencia entre violencia doméstica e violencia de xénero, e non se quería admitir esta última"

Numerosos colectivos e asociacións reclaman que se elimine a necesidade de que exista unha relación entre o agresor e a muller para que esta se contabilice como vítima de violencia machista, comparte esta proposta?

Se é o asasinato dun home contra unha muller non se aplica isto. Podería suceder isto por moitos motivos. Por iso a lei integral de violencia só se aplica a parellas ou ex-parellas. Outra cousa é que se mate a unha muller polo feito de selo, aínda que non haxa relación entre eles. Aí si que habería un agravante por razón de xénero e por razón de sexo.

Hai mecanismos penais, pero podería estar mellor tipificado. É certo que está todo moi disperso e no momento no que se modificou o Código Penal, cando entrou en vigor a lei de 2004, intentouse que saíra con todo o consenso; e naquel momento o debate era a diferencia entre violencia doméstica e violencia de xénero, e non se quería admitir esta última. Foi admitida progresivamente e cada vez hai máis consenso, agora non hai volta atrás. Pero naquel momento, en lugar de tipificar a violencia contra as mulleres como violencia machista, intentou meterse unha mestura entre ambos conceptos.

"Nalgúns países teñen tipificado como feminicidio o feito de matar unha muller por ser muller e aquí iso non se aplica"

Entón, existe o delito pero non se contabiliza a esa vítima como de violencia de xénero.

Non, porque aí só se contan as que foron asasinadas por parellas ou ex-parellas. Hai un defecto de sistemática porque nin estes casos poderían ser xulgados nos xulgados de violencia contra a muller, nin moitas veces teñen recoñecidos os mesmos dereitos como vítimas.

Nalgúns países teñen tipificado como feminicidio o feito de matar unha muller por ser muller e aquí iso non se aplica. Pero si que está metido no sistema como asasinato e ten unha modalidade agravada. Penas hai e tipificación tamén, falla a sistemática.

Sería posible incluír o concepto de feminicidio na lexislación española?

Si, a través dunha modificación das normas actuais.

E isto, a maiores dunha contabilización máis axustada á realidade do número de vítimas de violencia machista, que máis podería aportar?

Todas as vítimas se contabilizan. Nos xulgados contabilizamos todos os delitos contra a muller. O realmente importante e de impacto, e por iso se regulou así por motivos de política criminal, foi a morte das mulleres por parellas ou ex-parellas. E non hai moitas outras mortes por motivos machistas.

"Nos xulgados contabilizamos todos os delitos contra a muller"

Así como, por exemplo, as agresións sexuais tamén se rexistran e non son competencia dos xulgados de violencia contra a muller; cando realmente é un delito de violencia contra as mulleres como unha casa. O que non se aplica é a lei integral de violencia e a xente pode non ser beneficiaria de todas as axudas, aínda que agora coa nova lei de delitos contra a liberdade sexual penso que teñen as mesmas coberturas. O certo é que a sistemática é moi complexa e temos moitas leis que se superpoñen.

Cre que casos como o das dúas nenas de Tenerife, que mobilizan á opinión pública, poden servir para impulsar unha reforma xeral que organice todo este enraizado lexislativo?

Si, deberían. Paréceme un debate importante a todos os niveis, incluso unha reforma procesual tamén sería importante.

"Que a xente teña que ir ao psicólogo para vir ao xulgado creo que non é o correcto. Precisamos un procedemento máis sinxelo"

Na súa experiencia, está presente a perspectiva de xénero nos procesos xudiciais?

Vai gañando cada vez máis forza e máis presenza. De feito, a interpretación que fai agora o Tribunal Supremo é moi diferente á que se facía hai uns anos. A xurisprudencia cambiou bastante e penso que está bastante presente. A nivel procedemento formal, do que supón para unha muller todo o sacrificio que implica o procedemento, penso que hai moitísimo que cambiar. Trátase de delitos moi especiais que requiren un procedemento diferente, e iso hai que abordalo xa polo tipo de feitos que se están denunciando e todas as implicacións que teñen. Respectando sempre as garantías, pódense revisar cousas.

Tíñanos que dar vergoña ter que preparar a xente para que veña ao procedemento. Cando os que temos que prepararnos somos nós. Que a xente teña que ir ao psicólogo para vir ao xulgado creo que non é o correcto. Precisamos un procedemento máis sinxelo, rápido e cos recursos que nos permitan coñecer a verdade, pero sen ter que someter as vítimas e a xente que denuncia a continuas declaracións con todo o sufrimento que isto supón.

Podería conseguirse un proceso máis garantista en canto á privacidade das mulleres que son vítimas destas violencias?

Si, evitando tantas confrontacións co agresor e moitas das declaracións. Isto pódese facer mantendo todas as garantías, pero hai que cambiar moitas dinámicas e moitas formas de pensar. E aí é importante o xénero.

Este cambio queda en mans do sistema xurídico ou da política?

Depende do lexislador, contando sempre cos operadores xurídicos.

"A perda do control por parte do agresor cando saímos do illamento pode motivar a repunta nos casos de violencia machista"

No primeiro trimestre de 2021 aumentaron un 3,4% o número de mulleres que denunciaron ser vítimas de violencia machista en Galicia con respecto do ano anterior. Como valora o efecto da pandemia nestes datos?

É certo que agora se ve unha certa repunta, pero penso que todo inflúe. Na situación de crise familiar inflúe tamén a crise económica porque xera un maior conflito. O illamento durante tanto tempo afectounos a todos e tamén é un factor de risco a maiores. Esa perda do control por parte do agresor cando saímos do illamento pode motivar esta repunta. Ademais de que ao volver ao traballo e á escola pode haber máis visibilidade a este tipo de violencias.

Segundo os mesmos datos do Observatorio contra a Violencia Doméstica e de Xénero, nas denuncias de xaneiro a marzo deste ano o 84% dos procesados en Galicia por violencia machista foron condenados. Que lle indica este dato?

A consistencia desas denuncias. Non hai denuncias falsas, o índice está contabilizado e é mínimo. O que pasa é que se poden denunciar uns feitos e que no xulgado se interpreten doutra forma que non os considera delito. Pero hai un perigo grave porque moitas mulleres retiran a denuncia porque pensan que poden controlar a situación, e ao final non declaran, e consideran que é unha maior tortura o procedemento. A maioría das veces, por desgraza, fracasan e volven ao xulgado. Pero considero que este 84% é moi importante porque hai uns anos isto non era así, non se condenaban.

"O problema maior agora é a violencia psicolóxica, que é a máis difícil de detectar, probar e acreditar"

No seu día a día na Fiscalía en contacto con estes casos de violencia machista, hai algo que sempre repita que hai que mellorar?

Hai que mudar moitísimas dinámicas de traballo e de procedemento para facer isto máis sinxelo. E iso que a intervención cando se demanda unha axuda de protección inmediata cambiou e agora funciona moi ben. O que supón unha tortura maior é o procedemento en si mesmo. Aquí a formación especializada xoga un papel moi importante porque hai cousas que non dependen dunha interpretación subxectiva, senón que hai que estar formados e saber do que estamos a falar para detectalas e tratalas adecuadamente.

O problema maior agora é a violencia psicolóxica, que é a máis difícil de detectar, probar e acreditar. E que moitas veces vén marcada en procedementos de Familia, como os divorcios, polo que resulta complexo interpretar cando é delitiva. Falamos de casos moi graves porque unha situación de violencia psicolóxica contra a muller de moito tempo e de moito machaque é un sufrimento continuo, pero os métodos que se empregan para facer sufrir á muller neses casos son tan sibilinos que o difícil é acreditalo. E aí si que fallamos. Habería que buscar outros métodos, pericias ou formas para que o procedemento non sexa outra tortura para esas mulleres.