'El último refugio', de Isabel Parreño, é unha porta aberta aos fogares de catro escritoras que deixaron fonda pegada na literatura universal: a británica Virginia Woolf, a rusa Anna Ajmátova, a danesa Karen Blixen e a galega Emilia Pardo Bazán

Estamos ante un libro distinto. Di a súa autora que se trata dun libro 'dexenerado' porque carece de xénero: é un pouco crónica xornalística, biografía e tamén encaixa na literatura de viaxes. El último refugio (Ediciones Menguantes, 2025) é o libro que Isabel Parreño desexaba ter nas mans e unha porta aberta aos fogares de catro escritoras que deixaron fonda pegada na literatura universal: a británica Virginia Woolf, a rusa Anna Ajmátova, a danesa Karen Blixen e a galega Emilia Pardo Bazán.

Sobre elas e o seu contexto vital escribe a escritora e filóloga residente en Vigo mentres convida a pasear polas estancias que habitaron. Un camiño que se traslada a través das páxinas do libro polos detalles da edición, a cargo da editorial Menguantes, que apostou por un deseño gráfico que coloca no centro as voces das catro escritoras. Na cuberta a atención está nas súas bocas e o azul do fondo é o mesmo co que destacan as súas verbas ao longo do libro. 

Moitas fotografías, unhas das viaxes de Parreño e outras que serven de apoio documental, acompañan o texto; así como os planos das vivendas nas que crearon as protagonistas. Isabel Parreño coeditou Miquiño mío. Cartas a Galdós de Emilia Pardo Bazán (Turner, 2013 y 2020) e ten publicado varios libros de viaxes, os dous últimos son Blu Palinuro (Ediciones Menguantes, 2021) e Cuaderno Toscano (Almacén de fábulas, 2023).

Xa podemos dar por feito o noso cuarto propio?

Creo que nunca se pode dar por feito. Se cadra pensamos nalgún momento que os dereitos conquistados eran para sempre, pero eu penso que non, que hai que estar enriba dos dereitos constantemente, manténdoos e loitando por eles porque se poden perder e hai que reconquistalos. Nese sentido, creo que non hai que acomodarse no cuarto propio. É certo que, botando a vista atrás, conseguíronse moitas cousas, pero non é para relaxarse e dicir que xa o temos. Hai que estar sempre na loita e atentas, por suposto que si avanzamos, pero coas cousas que se escoitan hoxe no mundo –incluído en España– non podemos durmirnos. Non se pode dar nada por conquistado, nin a democracia, nin a liberdade, nin o cuarto propio. Hai que estar sempre vixiantes.

"Inxenuamente estaba sorprendida polas poucas casas de escritoras que se conservan, pero é lóxico, se se silencia a súa voz durante tanto tempo ten sentido que tampouco se lle dea valor e se prestixie o que foi o seu fogar"

Este libro non sería posible sen as súas viaxes.

Si, son fundamentais. A min gústame moito a literatura de viaxes e teño publicados outros libros porque é un xénero que me atrae. Escribir ficción paréceme complicadísimo, pero na crónica de viaxes estou cómoda. Nas viaxes que fago hai unha constante, que é visitar as casas de escritores e escritoras. Inxenuamente estaba sorprendida polas poucas casas de escritoras que se conservan, pero é lóxico, se se silencia a súa voz durante tanto tempo ten sentido que tampouco se lle dea valor e se prestixie o que foi o seu fogar. Aí xurdiu a idea deste libro.

Cal era o seu obxectivo en El último refugio?

Ben, eu creo que o obxectivo o pensas cando rematas. Ao inicio hai un plan, que é describir as casas das autoras, pois quería que a exploración do espazo mandara na estrutura do libro. Pouco a pouco iso me leva a un achegamento ás súas biografías. O que quería é que as persoas lectoras me acompañasen camiñando por esas casas e enlazar ese camiño con aspectos da vida delas. Imaxinar como e onde vivían, poñer en contexto eses textos que despois lemos, quizá nos axude a entender mellor como foron concibidos e o que pretendían. Non se trata de presentar unha biografía ordenada, o que manda é o paseo pola súa casa e son os obxectos que hai alí os que nos levan a diferentes aspectos das súas vidas.

No libro, a través das autoras, están representados o pazo galego, o 'cottage' inglés, a graxa danesa e a 'kommunalka' soviética

Como escolle as catro escritoras protagonistas?

Pois é que aquí non hai tantas casas casas de escritoras. Temos a de Rosalía, pero non é unha casa tan vinculada a ela porque viviu alí só os últimos anos e non ten un vínculo tan estreito como as outras autoras con esa casa. No caso de Karen Blixen é que ela naceu xa nesa casa, e para Pardo Bazán Meirás era o seu proxecto artístico. Escollín estas catro mulleres porque ademais de admiralas tiñan uns fogares aos que estaban moi vinculadas. Había outras autoras que me interesaban, como Gertrude Stein, pero a súa casa non existe e o seu escritorio está desmembrado no Museo Carnavalet en París. Realmente é que non hai tantas, en España non hai case ningunha e se cadra onde hai máis é no Reino Unido, que conserva a de Jane Austen, a das irmás Brontë e algunha máis.

A estas catro admirábaas, lera a súa obra e visitara as súas casas, por iso as escollín. Tamén me parecía que así abarcaba, desde o punto de vista do espazo, outro tipo de vivendas interesantes porque está o pazo galego, o pequeno cottage inglés, a graxa danesa e a kommunalka soviética, que me parecía moi interesante porque cando lemos escritores rusos non imaxinamos como era a vida nesas casas.

A lectura axuda a ser consciente da implicación de Pardo Bazán con Meirás, ou de Blixen coa súa casa familiar, pero tamén a realidade de que eran o sustento económico deses fogares. Como é o caso de Woolf, que cos ingresos das súas obras ía aportando melloras na súa casa.

Si, é que sen esas trescentas libras non había cuarto propio.

"Evidentemente que hai unha especie de cuarto propio mental, pero ademais está a liberdade real. É dicir, teño que ter un sitio onde estar sentada, onde estar a gusto e poder crear; e preciso dun sustento económico para poder facer iso, doutra forma é imposible crear"

Claro, é que moitas veces se obvia a parte económica.

E é fundamental. Evidentemente que hai unha especie de cuarto propio mental, que tamén dicía Virginia que non lle poderían quitar esa liberdade mental, pero ademais está a liberdade real. É dicir, teño que ter un sitio onde estar sentada, onde estar a gusto e poder crear; e preciso dun sustento económico para poder facer iso, doutra forma é imposible crear.

Agora estou lendo cousas de Natalia Ginzburg. Cando casa con Leone Ginzburg, un home que foi torturado polos fascistas, ela estaba empezando a destacar escribindo. Co matrimonio, a pesar de ser unha familia intelectual, de esquerdas, progresistas, asúmese que ela quede ao coidado do fogar. De feito, ela non sabe nin por onde comezar porque non sabía levar unha casa. Pero dedícase a ser ama de casa e, polas noites ou polas mañás, mentres todos durmían ou cando xa tiña os labores feitos, poñíase a escribir. Entón, ata que non se prime unha cousa sobre a outra, é evidente que a muller fará todas as tarefas do fogar e despois, se atopa un oco nese cuarto propio, pois poderá escribir. Mira Pardo Bazán, ela puido dedicarse a escribir, e competir de igual a igual cos homes da súa época, porque a súa nai e a súa tía se ocupaban das intendencias do fogar e dos tres fillos. Doutra forma non podería enfrontarse ao mundo intelectual da súa época, porque os homes non tiñan esa carga. E por facelo chamábana mala nai. Interésame falar desas contradicións.

As contradicións de Emilia Pardo Bazán seguen debaténdose hoxe a respecto do seu feminismo, vostede cre que podemos considerala feminista?

Eu creo que si porque na súa posición había outras moitas que non dicían o que dicía ela. Só o feito de intentar loitar de igual a igual nese mundo de homes paréceme un aspecto relevante. É evidente que iso non o podía facer unha persoa doutra clase social, pero é que a literatura, salvo excepcións, está en mans da burguesía e da aristocracia, que era quen tiña a cultura, o tempo e os cartos para poder dedicarse a ela. Queiramos ou non, o campesiñado non sabía ler nin escribir e traballaba de sol a sol, pouco cuarto propio podía ter. Iso é indubidable e Pardo Bazán deixou moitos escritos nese sentido. A contradición nela é evidente, pero aos homes non se lles ten en conta. Para min ela é feminista sobre todo porque falou moito da importancia da educación. A igualdade virá unha vez que homes e mulleres sexan educados igual. A min iso resúltame fundamental e un paso importante que naquel momento ninguén verbalizaba. E logo están as denuncias dos feminicidios, que ela chamaba mujericidios. Ten contos que producen calafríos aínda hoxe nese sentido, non só escritos teóricos. Eu creo que a partir dun momento a súa literatura colle un nesgo bastante feminista.

"A contradición nela é evidente, pero aos homes non se lles ten en conta. Para min Pardo Bazán é feminista sobre todo porque falou moito da importancia da educación. A igualdade virá unha vez que homes e mulleres sexan educados igual."

A maneira na que nos achegamos a Pardo Bazán tamén está evolucionando, como menciona no libro. Agora estamos a falar de como viviu a súa sexualidade e da súa relación con Benito Pérez Galdós, que poderemos ver na película de Paula Cons O meu Ilustrísimo amigo.

Teño moitas ganas de ver a película! O certo é que primeiro case non se falaba dela, como para falar da súa sexualidade. Pero despois é que non se fala dos seus contos, da parte xornalística... Non sei, supoño que Galdós, pero non hai ningún escritor tan prolífico e exquisito como foi ela neses anos. 

Cando publicamos as cartas –“Miquiño mío”. Cartas a Galdós– quedei alucinada coa reacción en moitos medios de comunicación. Fixemos un traballo para ordenalas cronoloxicamente e, a pesar dos ocos que tiñamos porque faltaban as cartas de Galdós e moitas dela tamén, poder explicar a progresión desa relación. Todos os aspectos que se poden ver aí pertencen á intimidade, evidentemente non se falaban desa maneira en público, pero ela móstrase como é, totalmente libre. Aí queda demostrado que era unha muller libre, sen as ataduras da sociedade, da relixión ou da familia. Pero chamoume moito a atención que de todo iso, de toda esa liberdade nesa relación marabillosa, só destacasen frases como “te cometé un carrillito” ou “te aplastaré toda...”. Por non falar dos inventos que tamén vin publicados. Aínda hoxe nos escandaliza que unha muller amose a súa sexualidade libremente? Primeiro, as cartas eran para o seu amante. Segundo, para min este é o comportamento dunha adulta libre, dona da súa sexualidade e do seu corpo, que ama profundamente á persoa coa que se está deitando. Non vexo nada escandaloso, vexo reivindicación, liberdade; vexo que deberamos estar aplaudindo e non criticándoa.

O puritanismo...

Si, que xa lle afectou a ela no seu tempo, que dicía que cada vez que estaba unha temporada na Coruña abrochaba un botón máis do escote.

"Penso que o pazo de Meirás é grande abondo para poder reivindicar a Memoria e tamén a Emilia, a Torre de Levante é a súa gran obra e dedicarlla a ela é o menos que se pode facer"

Moi elocuente este dato. E que cousas descubriu, ou percibiu doutra maneira, mentres traballaba neste libro?

Tiven que afondar nas súas vidas entón si, sorprendinme con moitas cousas. Por exemplo, de Virginia Woolf sorprendeume a súa vulnerabilidade, o insegura que se sentía coa súa escritura, que chegaba a provocarlle crises. Para min, que a leo marabillada, resulta difícil de entender esa percepción de si mesma cando todo o mundo a admiraba. De Anna Ajmátova tampouco sabía tanto, pero sobre todo chamoume moito a atención como vivía, manter ese toque aristocrático a pesar de vivir na pobreza. Porque ela era pobre pero non valoraba a riqueza material, valoraba outra cousa. Esa determinación de escribir e de ser como inmune ao sufrimento fíxome admirala moito. De Karen Blixen coñecía máis ben o que conta en Memorias de África, pero realmente iso pasou ao principio da súa vida. Ten trinta e poucos anos cando volve de África e lle queda toda unha vida por diante. Nela sorprendeume que África é un episodio importante da súa vida, pero cando realmente se forxa como escritora é ao volver a Dinamarca; tiña moita determinación. E a Emilia Pardo Bazán xa a coñecía máis, pero metinme no que sucedeu co Pazo de Meirás e como a silenciaron totalmente. É realmente terrible a historia dese pazo. E segue aí aínda ser resolver de todo... Eu penso que o pazo é grande abondo para poder reivindicar a Memoria e tamén a Emilia, a Torre de Levante é a súa gran obra e dedicarlla a ela é o menos que se pode facer. Non sei como está a cousa neste momento, pero en realidade agora mesmo é como se Emilia non existira na Coruña... Xa van varios anos do peche da casa da rúa Tabernas e as súas pertenzas están almacenadas nun polígono, non sei, penso que se podían facer as cousas doutra maneira.