Gañadora do Premio Nacional de Cómic 2024 do Ministerio de Cultura, Bea Lema creou El Cuerpo de Cristo como unha vía para reflexionar sobre a vida e a familia e logrou facelo de tal maneira que xa forma parte da historia da banda deseñada

Bea Lema (A Coruña, 1985) creou El Cuerpo de Cristo como unha vía para reflexionar sobre a vida e a familia e logrou facelo de tal maneira que xa forma parte da historia da banda deseñada. Premio Nacional de Cómic 2024 do Ministerio de Cultura, esta obra publicada primeiro en Francia pola editorial Sarbacane baixo o título Des maux à dire e na súa versión en castelán por Astiberri, tivo a súa orixe nunha novela gráfica gañadora do Premio de Cómic Castelao da Deputación da Coruña. A artista fíxose tamén, entre outros, co premio do público no Festival de Cómic de Angoulême, o máis destacado no sector.

A saúde mental, os coidados, os roles de xénero, a soidade da loucura, a reacción da sociedade co que non se considera 'normal', o amor dunha nai e a inocencia das crianzas configuran esta historia que se converterá nunha curtametraxe de animación da man da propia Lema, coa produción de Uniko e Abano Producións.

Fálase moito de saúde mental desde a pandemia da COVID-19, mais o discurso acaba por edulcorar a realidade destas doenzas en moitas ocasións. Non sucede así en El Cuerpo de Cristo, tiña claro que quería mostrar a enfermidade mental sendo fiel a realidade?

No relato non quería dulcificar nada, porén, o contraste coa parte gráfico si que foi meditado porque quería empregar un estilo un tanto inxenuo, naif, para contrarrestar a dureza da historia. Ao mesmo tempo, é unha historia que ten moita dualidade, xa no xogo que fago coa portada e co reverso, ensinando o bordado dos dous lados. Hai un intento de buscar tamén a dualidade da situación para mostrar que mesmo nunha circunstancia tan dura hai momentos máis amorosos. Dalgunha maneira, calquera situación ten unha parte boa.

"Moitas veces cando falamos da loucura parece que é algo que vai implícito na persoa e a responsabilizamos desa enfermidade que ten, sen pararnos a reflexionar sobre que situación a puido levar a ter eses delirios"

O que consegue é que se perciba como unha historia cotiá, hai momentos moi malos pero no día a día a vida segue.

Si, para min era importante que se entendera a situación dos membros da familia. E que se diga de onde poden vir, ou que existe a posibilidade de que as enfermidades veñan dese pasado da nai, para entendela un pouco máis. Moitas veces cando falamos da loucura parece que é algo que vai implícito na persoa e a responsabilizamos desa enfermidade que ten, sen pararnos a reflexionar sobre que situación a puido levar a ter eses delirios. Incluso nas consultas médicas non sempre se escoita a experiencia que está a ter a persoa e, porén, penso que na maior parte das ocasións isto é unha gran fonte de información das circunstancias desa persoa.

No caso de Adela [a nai na historia] vemos ao longo da historia de onde veñen eses demos. Ela síntese perseguida pero non é a primeira vez que se sinte acosada. Hai pouco coñecemento sobre este mecanismo que se chama disociación, que emprega a nosa mente cando temos unha experiencia tan traumática e tan dolorosa, que busca no exterior ou crea como un relato máxico para poder soportar esa vivencia.

Reflíctense moi ben as diferentes maneiras que hai de tratar as persoas doentes desde a sanidade, e a Psiquiatría en particular, cando entra en xogo un psiquiatra que fala coa nai da protagonista e lle pregunta por que non sorrí. Finalmente alguén fala con ela e non só prescribe uns fármacos.

En realidade iso é o que ela busca todo o tempo: ser escoitada. É o que busca tamén na relixión, o único espazo no que a súa realidade ten cabida; e na familia, aínda que tamén lle custa porque o marido lle confronta constantemente e lle nega o que está a sentir. Por fin, cando chega ao hospital psiquiátrico atopa un profesional que a trata de ti a ti, pode comezar un diálogo de igual a igual.

"O que é evidente é que fan falta máis medios na sanidade pública e que o máis rápido é a medicación, mais con iso atacas os síntomas pero non a orixe do problema"

Nese punto, cando Adela é escoitada, xa é evidente que non estaba podendo comunicarse. A historia pon o foco no mal que nos comunicamos como sociedade, ou o pouco esmero que se pon en que exista unha verdadeira comunicación.

A loucura é moi solitaria porque é algo que só vive a persoa, as que estamos ao redor –pola ignorancia e o tabú que existe sobre estes temas– non sabemos como reaccionar. Normalmente é algo que asusta, que está fóra do noso control e cando alguén ten un relato súper incoherente o máis común é negarlle o que está a sentir. E a esa persoa aínda a fai sentir máis soa e máis impotente porque, á parte do que está a vivir, queda totalmente illada. O feito de escoitar, de coller a man do outro e dicirlle ‘estou aquí contigo’, ‘como podo axudarte?’, ‘que precisas?’... Simplemente iso xa ten un papel como liberador no outro, e penso que calquera pode empatizar con esa emoción.

Na consulta do médico a ela vénlle pasando isto e penso que é un problema do sistema sanitario, que ten estruturalmente moi pouco tempo para a atención de cada persoa. Polo tanto, a pesar de que haxa profesionais coa sensibilidade, a vontade e a forma de facer o seu traballo desde a escoita, que vaiai á orixe do problema, non teñen ese tempo. En 15 minutos é difícil coñecer o pasado dunha persoa ou as súas circunstancias vitais, e se iso estivera cuberto e solucionado todo sería moito máis fácil de abordar.

Sempre se critica que somos unha das comunidades con maior uso de ansiolíticos e antidepresivos do Estado e con esta historia podes chegar a entender por que.

A crítica que se pode facer é á nosa sanidade pública, que debera solucionar a atención á saúde mental poñendo máis recursos. Pois no tempo que teñen as e os profesionais, o recurso que teñen máis evidente e inmediato para que esa persoa volva ter unha vida funcional é darlle unha medicación. Pero se entendemos que o seu sería facer un traballo máis terapéutico, precísase de máis tempo, medios e contar co apoio de traballadoras e educadoras sociais con recursos para a integración social. O que é evidente é que fan falta máis medios e que o máis rápido é a medicación, mais con iso atacas os síntomas pero non a orixe do problema.

"Cambiou a miña mirada. É o poder da arte, que nos axuda a vivir tanto cando a contemplamos e podemos sentirnos reflectidas como pola nosa propia capacidade de expresarnos, que tamén é liberadora en si mesma"

O cómic chegara xa a moitas mans, tanto aquí como en Francia, pero con este recoñecemento ampliará o seu público e haberá máis persoas que se identifiquen con Vera, a rapaza protagonista, pois é quen quere axudar mais non ten medios para facelo. Para vostede foi terapéutico repasar a súa historia persoal?

Para min si, de feito o proxecto xurdiu dunha necesidade persoal de poñer orde e comprender. Cando medras vivindo unha situación así tampouco a cuestionas, es unha nena e non tes esa capacidade; e é a túa realidade, non a podes comparar con outra. Pero chegada unha idade –cando comecei o proxecto tiña uns trinta anos– si que sentín que tiña que contarme a miña propia historia. No proceso comprendín o que nos pasou a cada un dos membros da familia, aprendín un montón sobre saúde mental porque investiguei moito e cheguei o movemento antipsiquiátrico, que cuestiona o feito poñer unha etiqueta cun diagnóstico. Aprendín a ver doutra maneira as crenzas dos demais ou por que etiquetamos a unhas persoas como normais e a outras como anormais... Cambiou a miña mirada. É o poder da arte, que nos axuda a vivir tanto cando a contemplamos e podemos sentirnos reflectidas como pola nosa propia capacidade de expresarnos, que tamén é liberadora en si mesma.

En 2007 gañou o XII Premio de Cómic Castelao da Deputación da Coruña con O Corpo de Cristo, unha historia sobre a que volveu grazas á bolsa da Maison des Auteurs de Angoulême. Foi en Francia onde introduciu o bordado no libro?

Si, alí fixen unha parte do proceso porque foron seis meses e, en realidade, foron cinco anos en total. Cando cheguei alí xa tiña pensado introducir os bordados, pero a estancia alí serviume para coñecer a artistas doutros lugares e para coñecer o mercado francés, onde valoran moito a banda deseñada, publican moitísimo e cun nivel moi alto. Foi unha gozada ter as condicións de tempo e materiais para enfocarme no proxecto.

"Ao final, este libro foi unha especie de rebelión no meu rol familiar de coidadora"

Como decidiu onde ía empregar a técnica do bordado? Destaca especialmente as escenas bordadas só cun fío negro, que marca moi ben o carácter diferencial co resto da historia.

Como introducir o bordado foi unha decisión que tomei sobre a marcha, houbo un momento no que tiven que reflexionar sobre isto. Metín os bordados a cor en momentos que tiñan unha tensión dramática que quería destacar; e despois está a parte da infancia da nai, onde precisaba outra gráfica para diferenciar o salto temporal. En todo este proceso de bordar fascinei moito co téxtil, fíxenme cunha máquina bordadora e comecei a experimentar. Unha das probas foi bordar só cun fío negro, pero ao principio non me gustaba demasiado, ensineillo a algúns compañeiros en Angoulême e animáronme a seguir por esa liña. En xeral, todo foi un proceso moi intuitivo de ensaio/erro.

Os recoñecementos externos adoitan ser importantes para rematar de outorgar todo o valor a unha obra. Na súa familia como recibiron este Premio Nacional do Cómic?

Hai un pouco de todo. Unha parte está moi orgullosa do que fixen e alégrase moito dos recoñecementos, pero non sempre hai un final feliz para todas as historias. Ao final, este libro foi unha especie de rebelión no meu rol familiar de coidadora, hai persoas ás que a situación anterior lles beneficiaba e non sempre se encaixa ben. Creo que está ben falar de que moitas veces as familias non encaixan neste patrón tan amoroso que idealizamos; hai que naturalizalo, porque senón cando a túa familia non encaixa aí podes pensar que todas demais si que o fan, e en realidade non.

O que sucede é que hai moito silencio, como tamén se reflicte na historia vista desde os ollos de Vera, a nena protagonista.

Vívese desde a vergoña, é como un fracaso familiar. Pero xustamente hai que dicir que non é así para nada. A nada que afondas en calquera familia saen os conflitos e é o natural.

"Quere dársenos ás mulleres ese papel como se tivésemos unhas cualidades especiais para os coidados e eu penso radicalmente que non é así"

E refírese aos coidados, tan feminizados aínda na nosa sociedade. A filla é quen asume os coidados porque é a única que se pon no lugar da nai?

O que pasa é que tanto o marido como o fillo maior, que xa é un adolescente, teñen a opción de saír da casa, de ausentarse, pero a nena non. A nena non pode ir a ningures, e cando somos nenos dependemos do amor dos nosos pais e somos quen de adaptarnos a calquera situación con tal de ter ese coidado e ese amor porque nos vai vida nesa relación. Penso que a Vera, nun inicio, non lle queda outra. Ela comeza a ter ese papel de maneira inconsciente e si que despois se vai dando unha relación moi íntima grazas aos coidados, e que non se daría sen eles.

Quere dársenos ás mulleres ese papel como se tivésemos unhas cualidades especiais para os coidados e eu penso radicalmente que non é así. O que pasa é que se nos empurra, xa desde moi pequenas coas bonecas, que é algo que acabas interiorizando. En realidade o coidado é algo que forma parte da vida e que nos afecta absolutamente a todos porque todos tivemos que ser coidados na infancia e volveremos selo se chegamos a vellos. E se nalgún momento estamos enfermos tamén precisaremos coidados, polo tanto, ten que ser unha tarefa compartida e repartida na familia ou entre a xente máis próxima ou mesmo con coidados pagados. O que non pode ser é que se nos dea ás mulleres o papel de coidadoras por excelencia.

"Que ti contes ou fales dese tema dálle permiso aos demais para romper o seu silencio, e iso é moi emocionante"

Que retorno lle está a chegar das persoas que len o libro?

O que máis me sorprende é cando me comparten casos similares. É bastante chocante, pero ao mesmo tempo a min como lectora tamén me pasa que me sinto reflectida nun libro ou nunha historia e de pronto parece que estás menos soa, iso é moi bonito. Que ti contes ou fales dese tema dálle permiso aos demais para romper o seu silencio, e iso é moi emocionante.

Hai dúas historias que me tocaron especialmente, unha foi a dunha muller que me dixo que lle chegara o libro porque a súa avoa tiña cunha das súas irmás unha especie de código que se pasaban a través de bordados, isto dábase porque a irmá da avoa era maltratada e tiñan un código bordado para contarse as cousas. Tamén me pasou en no festival de Angoulême que viñeron un grupo de rapazas dun instituto que estaban moi motivadas co libro, e unha delas empezoume a dicir que ela era Vera, a protagonista do libro. Comezou a contarme a súa historia e púxose a chorar... Quedei un pouco paralizada no momento, collinlle a man e deille o seu espazo para que saíran esas bágoas; agora diríalle outra cousa, pero quizá non era consciente do que a historia pode chegar a emocionar a alguén.

Agora está a traballar na animación da historia, como está presente o bordado aquí?

Estou traballando na adaptación do libro á curtametraxe e, de feito, é todo bordado. Os fondos están bordados fisicamente e a animación é 2D, pero simulando as puntadas e os fíos. É unha síntese da historia, pero si que me centro moito na parte de Adela e en como vive o seu proceso. Está quedando moi ben, dentro dun ano xa estará rematada e intentarei que participe en festivais. Logo poderá verse en Movistar Plus+.