Manuel Rico, fundador e actual director de investigación de InfoLibre, ten unha longa traxectoria en varios medios, nos que dende hai anos destaca polo seu traballo de investigación e polo seu compromiso coa liberdade de prensa e co dereito á información. Esa traxectoria foi recoñecida hai unhas semanas co Premio José Couso de Liberdade de Prensa, organizado polo Colexio Profesional de Xornalistas de Galicia (CPXG) e o Club de Prensa de Ferrol. O galardón entregarase na cidade naval nas vindeiras semanas.

Nos últimos meses, ademais, Manuel Rico centrouse na investigación sobre a xestión realizada polas residencias de maiores durante a pandemia de Covid-19, na que milleiros de usuarios faleceron en todo o Estado (case 30.000 en toda España, 790 en Galicia). Froito desa investigación é o libro Vergüenza, el escándalo de las residencias, que afonda especialmente no funcionamento das residencias xestionadas por grandes grupos privados, como o caso de DomusVi, que tiveron unha mortalidade moi por riba da media.

Falamos con el sobre o sucedido nas residencias, os erros cometidos polas empresas e a responsabilidade das administracións públicas. Tamén sobre os cambios que se deben introducir no modelo de atención ás persoas maiores e sobre a consideración que estas teñen na sociedade. E, ademais, preguntámoslle sobre a saúde do xornalismo de investigación en España e sobre os atrancos para o acceso a informacións públicas, que as administracións están obrigadas a facilitar en base a unha Lei de Transparencia que non sempre se cumpre. Atrancos que novamente atopou na súa investigación sobre as residencias nos últimos meses.

Houbo milleiros de mortes nas residencias, especialmente na primeira onda. En que medida estas mortes eran evitables?

"Se este mesmo virus chega a un país cun sistema residencial máis sólido e onde se adoptan outras decisións políticas máis axeitadas, o número de vítimas tería sido moi inferior"

Hai unha parte que eran evitables e outras seguramente non o eran. Aquí chegou un virus do que nos primeiros momentos se descoñecían moitos datos, cunha capacidade mortífera moi importante e que afectaba máis en termos de mortalidade ás persoas maiores. Pero todo isto afectou de distintas maneiras a lugares nos que hai un sistema residencial forte e a lugares cun sistema residencial débil, como é España. Se ti nunha residencia, antes da pandemia, tiñas persoal ao límite, como sucedía en moitísimos centros, sobre todo os dos grandes grupos, cando chega o virus o efecto é moi superior. E o mesmo podemos dicir doutros factores, como a coordinación entre a residencia e a atención primaria. Despois influíron moito as decisións políticas que se adoptaron en varias comunidades, como Madrid e Catalunya; cando en Madrid se decidiu non trasladar aos hospitais os usuarios de residencias con gran dependencia ou deterioro cognitivo alto, isto foi unha decisión política que tivo unhas consecuencias determinadas e que supuxo unha violación dos dereitos humanos das persoas maiores, como denunciou Amnistía Internacional. Se este mesmo virus chegase a un país cun sistema residencial máis sólido e onde se adoptan outras decisións políticas máis axeitadas, o número de vítimas tería sido moi inferior.

No libro destacas que o virus non afectou a todas as residencias por igual e que o maior número de mortes se deu nos centros privados, pero especialmente nun determinado tipo de residencia privada, xestionada por grandes grupos, como é o caso de DomusVi. Por que sucedeu isto? En que medida afectaron os recortes de persoal e as súas condicións?

"Estes fondos teñen características que os fan especialmente inapropiados para a xestión de residencias: son investimentos temporais e nun prazo máximo de cinco anos teñen que revender o negocio obtendo as máximas plusvalías posibles"

Eu son inimigo absoluto de xeneralizar, como creo que debemos ser todos os xornalistas. E dedico un capítulo a falar de que non todas as empresas son iguais. En España hai máis de 5.000 residencias e dentro delas hai grandes grupos como DomusVi, que xestiona máis de 18.000 prazas, e empresas moi pequenas que xestionan só unha pequena residencia con 30 ou 40 prazas. No 65% das residencias non houbo vítimas mortais e aí influíron varios factores. No libro eu analizo o que sucedeu nuns e noutros centros en función de dous elementos: se tiña xestión pública ou privada e, ademais, o tipo de grupo privado que as xestionaba neste caso, unha grande empresa ou unha pequena empresa. A gran diferenza prodúcese nas residencias xestionadas por grandes grupos, nas que houbo unha mortalidade moito maior. Está estudado, ademais, que en termos relativos houbo máis contaxios e mortes nas residencias de maior tamaño.

Estes grupos caracterízanse por ter detrás un determinado tipo de investidores, aos que ás veces se lles chama fondos voitre, pero que é máis exacto denominalos fondos de private equity. Controlan neste momento tres dos oito grandes grupos propietarios de residencias en España, entre eles DomusVi. Estes fondos de private equity teñen dúas grandes características que os fan especialmente inapropiados para a xestión de residencias: en primeiro lugar, son investimentos temporais; é dicir, nun prazo máximo de cinco anos teñen que revender o negocio obtendo as máximas plusvalías posibles. En segundo lugar, as operacións de compra son realizadas a partir de procesos de endebedamento moi fortes e por iso interésalles este tipo de operacións que xeran moito efectivo inmediato e constante, porque isto lles permite ir repagando a súa débeda; nas residencias os usuarios ou o Estado abonan todos os meses unha cantidade.

"Os gastos fixos dunha residencia son moi pouco flexibles, pois o 65% corresponde a gastos de persoal e despois hai outra partida moi importante de alimentación e coidado dos usuarios. Polo tanto, recortar aí implica recortar directamente na calidade de vida das persoas maiores"

Estes fondos aplican os mesmos mecanismos de negocio a todos os sectores nos que entran, buscando obter beneficio rápido; pero o que pasa é que os gastos fixos dunha residencia son moi pouco flexibles, pois o 65% corresponde a gastos de persoal e despois hai outra partida moi importante de alimentación e coidado dos usuarios. Polo tanto, recortar aí implica recortar directamente na calidade de vida das persoas maiores, porque o persoal é fundamental para que os maiores estean ben coidados, e por suposto tamén o é a alimentación. Esta é unha queixa constante das asociacións de familiares, que levan anos loitando porque mellore o sistema: que hai pouco persoal e que a alimentación é moi mala. Ademais, adoitan operar dende paraísos fiscais, como a illa de Jersey, e polo tanto moitas veces non sabemos quen son os verdadeiros donos. E isto é un agravante, cando son empresas que esencialmente viven dos cartos públicos.

Cal é a responsabilidade das administracións? Había un control real sobre o funcionamento destas residencias antes da pandemia?

"Cando falamos do coidado de persoas maiores non podemos admitir que impere a lei da selva. A sociedade debería facer unha reflexión sobre se este tipo de fondos poden operar libremente no sector das residencias"

A Administración ten dous campos de actuación con respecto ao coidado dos maiores. Por un lado pode prestar directamente o servizo, e na actualidade non o está a facer, permitindo que entre o lucro privado, pois o 89% dos centros en España, 88% en Galicia, son de xestión privada. Pero, se non presta directamente o servizo, ten a responsabilidade de garantir que ese servizo que prestan as empresas privadas sexa de calidade. E aí falla por completo. Hai tres vías para garantilo: cunha normativa axeitada, cunhas inspeccións rigorosas e cun réxime sancionador serio que sexa disuasorio para quen non cumpra cos mínimos de calidade. O que non pode facer a administración é renunciar a xestionar directamente o servizo e, ademais, renunciar a controlar que se xestione de forma axeitada.

Se se defende a colaboración público-privada, hai que defender que a administración controle o seu funcionamento. Se non, estase permitindo que as empresas primen a obtención do máximo beneficio sobre o benestar do maiores. Cando falamos do coidado de persoas maiores non podemos admitir que impere a lei da selva. A sociedade debería facer unha reflexión sobre se este tipo de fondos poden operar libremente no sector das residencias.

O que sucedeu estes meses nas residencias serviu cando para poñer o foco na súa situación?

"En Galicia constituíuse unha comisión de expertos na que non están as representantes das traballadoras ou os representantes das organizacións de familiares. Isto é inconcibible"

É tristísimo que tivese que ocorrer unha hecatombe como esta para que nos centremos neste tema. Os medios de comunicación os primeiros, e aí penso que os xornalistas temos que facer autocrítica, porque penso que ninguén se estaba fixando realmente nas residencias. Pero o que sería aínda máis inxustificable é que agora, despois do que pasou, non nos tomemos isto en serio e se pase páxina sen máis. Creo que é absolutamente fundamental que isto entre a formar parte dos debates permanentes, na sociedade, nos medios e nos parlamentos.

Cres que vai haber cambios no modelo de residencias e no control que as administracións exercen?

"O cambio de modelo non o pode impoñer a conselleira delegada de DomusVi"

Creo que se están dando pasos: Navarra aprobou un decreto que establece en 130 o límite máximo de prazas nas novas residencias e que o 80% teñen que ser habitacións individuais; igualmente, Cantabria limitou a 120 prazas o número máximo; e moitas comunidades están creando consellos de expertos ou están pensando en reformar o modelo residencial. Pero seguramente existe a tentación lampedusiana de cambiar algo para que non cambie nada. Por exemplo, en Galicia constituíuse unha comisión de expertos na que non están as representantes das traballadoras ou os representantes das organizacións de familiares. Isto é inconcibible.

"Ata o ano pasado a sociedade non era consciente de que había un problema coas residencias en España. Non podemos ser inxenuos e pensar que vai cambiar dun ano para outro ou que vai cambiar sen resistencia daqueles que hoxe están sacando o máximo beneficio da situación actual"

Hai que aprobar leis de residencias en todas as comunidades e reformar as leis de servizos sociais. Isto esixe un debate no que estean todas as persoas implicadas. Se ti de verdade queres reformar o modelo, tes que contar co persoal e cos propios usuarios e as súas familias. Pero se só van estar as empresas e os expertos da administración, isto non serve para nada. É unha reforma absolutamente necesaria que en todas as residencias, por norma, haxa un consello de residentes e familiares, para que no día a día se escoite a súa voz, de igual maneira que nunha universidade hai órganos onde están representados os alumnos ou nos colexios están representados os pais e nais. O que ocorreu foi unha hecatombe de tal calibre que como sociedade temos que tomar en serio o tema e cambiar o modelo naquelas partes nas que non funcione.

O cambio de modelo non o pode impoñer a conselleira delegada de DomusVi, que cando compareceu no Parlamento galego, despois de que morreran 1.800 persoas nas súas residencias, en vez de demostrar a súa empatía coas familias que perderan os seus seres queridos, dedicouse a advertir de que non se podían deseñar "paraísos terrenais", porque iso custaba cartos. Na súa intervención, aínda que á inversa, quedou definido o que ten que facer a sociedade: falar de dereitos e non de custos.

O sucedido, coa gravidade dos miles de mortos que a pandemia provocou nas residencias, xerou a suficiente indignación na sociedade? A resposta foi máis limitada por tratarse de persoas maiores?

"En Galicia durante a primeira onda fíxose moi ben unha cuestión, que foi a creación de centros intermedios para os enfermos COVID das residencias"

Na miña opinión persoal, a resposta foi insuficiente. Creo que a epidemia deixou claro que hai elementos de idadismo na nosa sociedade, que hai unha parte da sociedade que pensa 'son vellos, ían morrer igual, a diferenza é que morreron un par de anos antes, que máis ten'. Eu no libro cito a Miguel Ángel Vázquez, presidente da Sociedade Galega de Xerontoloxía, que fala claramente de elementos de idadismo. Cando hai cousas que están profundamente arraigadas na sociedade, non podemos esperar que cambien dun día para outro, pero creo que o fundamental é que teñamos claro que isto é un problema, porque se unha sociedade non identificou un tema como problema, non vai facer nada para solucionalo, e creo que ata o ano pasado a sociedade non era consciente de que había un problema coas residencias en España. Non podemos ser inxenuos e pensar que vai cambiar dun ano para outro ou que vai cambiar sen resistencia daqueles que hoxe están sacando o máximo beneficio da situación actual. Os que queremos vivir nunha sociedade máis digna na que a dignidade da persoa chegue ata o último minuto da súa vida, teremos que pelexar por iso, cada un no seu ámbito.

Que cousas se fixeron ben e mal na xestión das residencias en Galicia?

"En todos os elementos que son responsabilidade da administración en canto á calidade do modelo residencial a Xunta fallou: unha normativa completamente obsoleta nas ratios de persoal, un servizo de inspección que non existe e unhas sancións que son unha broma"

Eu creo que en Galicia durante a primeira onda fíxose moi ben unha cuestión, na que a Sociedade de Xerontoloxía tivo algo que ver, que foi a creación de centros intermedios para os enfermos COVID das residencias (residencias integradas). Foi un acerto que despois se copiou noutras comunidades. Porque o que non tiña sentido era pensar que se entraba o virus nunha residencia non se ía contaxiar todo o mundo, coñecendo como son as residencias, con espazos comúns, con habitacións dobres na súa maioría, lugares perfectamente deseñados para contaxiar. Non teño nada claro, en cambio, que nas ondas seguintes se reaccionase tan ben como na primeira.

No que non se diferencia nada Galicia do resto é en todos os problemas estruturais que tiña previamente o sector das residencias: unha normativa completamente obsoleta nas ratios de persoal, un servizo de inspección que non existe (hai só 7 inspectores para 222 residencias) e unhas sancións que son unha broma, apenas 22 sancións en seis anos. Entre 2014 e 2019 DomusVi recibiu só dúas sancións por un importe total de 28.000 euros, cando teñen 30 centros e máis de 4.000 prazas. En todos os elementos que son responsabilidade da administración en canto á calidade do modelo residencial a Xunta fallou.

Atopaches moitos obstáculos para acceder á información pública sobre as residencias? En que medida as administracións públicas cumpren a Lei de Transparencia, que as obriga a facilitar esta información? Como foi a resposta da Xunta?

"A Xunta tardou dez meses en aceptar facilitarme a información e só despois de dúas resolucións da Valedora do Pobo"

O 90% do libro está baseado en datos oficiais que obtiven a través da Lei de Transparencia. En maio do ano pasado enviei ás 16 comunidades autónomas e ás tres deputacións forais vascas once preguntas con múltiples subpreguntas co obxectivo de coñecer o sistema residencial de arriba a abaixo. A pregunta máis polémica para as administracións era a do número de falecidos desenglobado por residencias e tamén o dato sobre as sancións impostas. Canto mandei o libro para a imprenta respondéranme 11 comunidades autónomas e dende entón contestaron outras dúas.

"Hai tres administracións de tres cores políticas diferentes que se negan por completo a darme os datos: Castela e León (PP), Aragón (PSOE) e Biscaia (PNV) e o asunto probablemente rematará nos tribunais"

Unha desas dúas é Galicia, parcialmente. Á Xunta pedinlle os datos en maio do ano pasado e non responderon, aplicando o silencio administrativo. Recorrín á Valedora do Pobo, que me deu a razón. Entón si que a Xunta me contestou, pero dicindo que só me daba os datos segmentados por residencias no caso dos centros públicos, porque entendía que os dos privados non mos podía dar. Recorrín de novo á Valedora e volveu darme a razón. O vinte e algo de febreiro a Xunta ditou unha resolución admitindo que me ía dar os datos, pero que debía dar un prazo de dous meses para que as empresas decidisen se ir aos tribunais para evitar que fosen facilitados. Así que nuns días debería recibir a información, sempre que non houbera algún recurso das empresas. A Xunta tardou dez meses en aceptar facilitarme esta información e só despois de dúas resolucións da Valedora do Pobo.

Neste momento hai tres administracións de tres cores políticas diferentes que se negan por completo a darme os datos: Castela e León (PP), Aragón (PSOE) e Biscaia (PNV) e o asunto probablemente rematará nos tribunais. En cambio, hai comunidades que foron un completo desastre na xestión política pero que funcionaron moi ben en materia de transparencia, como Madrid e Catalunya: facilitáronme os datos dende o primeiro momento, sen que tivese que recorrer.

Como é a saúde do xornalismo de investigación en España? A investigación necesita de tempo e de recursos. Ata que punto é doado contar con estas dúas cousas nun medio de comunicación?

"Ás veces identificamos o xornalismo de investigación cos grandes escándalos políticos. Pero creo que hai que subliñar que o xornalismo de investigación se pode facer tamén no xornalismo local"

Non é nada habitual en España, porque efectivamente o xornalismo de investigación é moi custoso en recursos humanos, en diñeiro e en tempo. Ademais, moitas veces implica camiños que non levan a ningures ou que tardan moito tempo en facelo, e iso entra en contradición co xornalismo que estamos vendo estes días, no que prima a inmediatez e a produción de máis e máis contidos todo o tempo.

Ás veces identificamos o xornalismo de investigación cos grandes escándalos políticos. Pero creo que hai que subliñar que o xornalismo de investigación se pode facer tamén no xornalismo local. De feito, unha gran parte do xornalismo que se fai día a día debería ser xornalismo de investigación. Un xornal local, empregando as ferramentas da Lei de Transparencia e tendo claro que se hai que ir aos tribunais, vaise, pode facer moi bo xornalismo de investigación. Por exemplo publicando cantas multas se impuxeron por exceso de ruído o pasado ano nun lugar; e se o Concello non me quere dar o dato, fago a pregunta a través da Lei de Transparencia e pelexo por iso. O xornalismo de investigación non é só Woodward e Bernstein e o Watergate. E, de feito, moitas desas grandes investigacións que todos coñecemos naceron máis ben dunha filtración sobre a que despois tiñas que facer comprobacións. Reivindico que os profesionais teñan claro que se pode facer xornalismo de investigación con moitísimas cousas da vida diaria.

E como valoras a propia saúde do xornalismo hoxe en día en España? Xornalistas e medios perderon credibilidade e, ademais, traballamos nun escenario no que a xente ten unha atención cada vez máis fragmentada e dedica cada vez menos tempo a ler un medio, nun contexto, así mesmo, de crecente polarización, que tamén se percibe nos medios...

"Eu creo que lle dedicamos máis ou menos o mesmo tempo á información. Hai 30 anos o que había eran xornais de papel e as persoas que os mercaban dedicábanlles 45 minutos ao día. Cal é a diferenza? Que agora hai unha competición salvaxe por eses 45 minutos"

Eu creo que lle dedicamos máis ou menos o mesmo tempo á información. Hai 30 anos o que había eran xornais de papel e as persoas que os mercaban dedicábanlles 45 minutos ao día. Cal é a diferenza? Que agora hai unha competición salvaxe por eses 45 minutos que as persoas normais dedican cada día a informarse, e nesa competición están todos os xornais e mais as redes sociais.

Estou de acordo en que a nosa profesión perdeu credibilidade; hai 30 anos o xornalismo era unha profesión prestixiada socialmente e agora é unha das profesións máis desprestixiadas. Gañámolo a pulso, porque hai medios que se dedican a publicar mentiras, hai medios que son simples correas de transmisión dun partido político, hai xornalistas cuxos razoamentos son indistinguibles dos dun partido político e limítanse a transmitir a consigna de cada día...

"A nosa profesión perdeu credibilidade. Gañámolo a pulso, porque hai medios que se dedican a publicar mentiras, hai que medios que son simples correas de transmisión dun partido político"

Iso relaciónase con esta polarización máxima que estamos a vivir, tanto no xornalismo como na sociedade. As famosas cámaras de eco cada vez funcionan máis e iso aplicado ao xornalismo ten como consecuencia que un cre unha información dependendo de quen a diga e non da información en si. A persoa que escribe unha información ou o medio que a publica tamén achegan unha credibilidade, iso sempre foi así, pero se a ti te demostran que un feito é así, pois debería dar igual quen o diga.

O efecto da cámara de eco, pola que nas redes sociais só seguimos ás persoas que pensan o mesmo ca nós, chega tamén aos medios, de xeito que só lemos medios dependendo de como o identifiquemos no espectro ideolóxico de acordo coa súa liña editorial. Ollo, que isto sempre sucedeu: hai 30 anos era raro atopar unha persoa de dereitas que mercase El País ou unha persoa de esquerdas que lese o ABC. Pero outra cousa é levar iso ao extremo, que é o que está sucedendo, que estea todo tan tremendamente polarizado e non se distinga xa a verdade da mentira.