Julián Barrio cumpre 25 anos á fronte da arquidiocese de Santiago e fala das críticas de Cáritas ás administracións, a relación entre Igrexa e poder civil, os abusos sexuais, o Xacobeo ou a postura da arquidiocese nas loitas do Vaticano

Julián Barrio (1946, Manganeses de la Polvorosa, Zamora) é licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Oviedo e en Teoloxía pola Universidade Pontificia de Salamanca. Chegou a Santiago de Compostela en 1992 como bispo auxiliar e un par de anos despois asumía o arcebispado tras a marcha do seu antecesor, Antonio María Rouco Varela, a Madrid. “Temos que ser críticos con nós mesmos e así podemos selo tamén coas institucións chamadas a contribuír ao ben común”, di.

Este mes de outubro cumpríronse 25 anos desde que vostede se fixo cargo da arquidiocese de Santiago. Que cambiou nela neste tempo?

No que á Igrexa se refire son 25 anos que influíron na forma pastoral coa que estamos chamados neste momento a transmitir a mensaxe do Evanxeo. Neste momento é un estilo de pastoral que se distingue polo chamamento do Papa Francisco a estar preto da xente, a acompañar á xente e a sentirnos tamén acompañados pola xente. Tamén eu preciso ser acompañado, é o xeito de poder escoitar o que á xente lle preocupa. Ás veces na pastoral estamos dando respostas a preguntas que ninguén nos fai, e despois queixámonos e lamentámonos de que non atopamos respostas. Pero nós somos quen de escoitar? Ao mellor non somos quen de dar resposta a todo o que nos pregunten, pero polo menos haberá cousas que, despois de escoitar ás persoas, podemos orientar. Creo que o aspecto pastoral que se foi resaltando nos últimos anos é o acompañamento. Oxalá puidera eu coñecer a todos os diocesáns polo seu nome.

Nunha arquidiocese tan grande hai mundo rural e mundo urbano. Cales son os retos do arcebispado en cada un deles?

“A inquietude pastoral nosa hoxe debe ser moi distinta á que tivemos hai uns anos atrás, debe ser de acompañamento”

A nosa diocese é moi complexa, é sobre todo rural malia que teñamos uns centros de poboación moi importantes. Eu onte estiven nunha parroquia do rural e se a min non me din onde estou, podería ser en calquera capital. Hoxe a nosa xente do rural tampouco se distingue tanto da xente urbana. A globalización chega a todas partes. Claro que nos atopamos cunha poboación máis avellentada, e temos que telo en conta na nosa actuación pastoral. A inquietude pastoral nosa hoxe debe ser moi distinta á que tivemos uns anos atrás. Quere dicir isto que o fixemos mal hai uns anos? Non. Quere dicir que temos que estar atentos ao signo dos tempos, ás realidades concretas que nos toca vivir para, na medida das nosas posibilidades, darlles resposta.

Dicía vostede antes que lle gustaría coñecer a todos os diocesáns polo nome, pero precisamente vostede coñece polo nome a moitas das persoas sen fogar de Santiago, e os seus problemas. Como se compaxina a actividade institucional dun arcebispo que leva tanto tempo no cargo co coñecemento do que pasa realmente na rúa?

Non é fácil. Tratando de dar resposta á organización da diocese e saíndo á rúa. A min o que máis me satisfai son as visitas pastorais, estás coa xente, os escoitas. Pero non podo tampouco esquecer o outro que implica esa responsabilidade de cara á organización.

Que sinte cando ve o tratamento que reciben esas persoas por parte dalgúns medios de comunicación ou políticos?

“Pensamos nas periferias como países afastados, pero non, as periferias témolas cada un dentro de nós mesmos”

Estamos nunha sociedade moi plural, non só culturalmente senón relixiosamente. Ante esta situación eu creo que pola miña banda aparte da reflexión que loxicamente é necesario facer arredor destas situacións coas que nos atopamos, o importante é facer unha pastoral de acollida. Temos que tratar de ofrecer esa acollida constante aos demais. É o que o Papa fala da “Igrexa en saída”, da Igrexa que ten que saír ás periferias. Normalmente pensamos nas periferias como países afastados, pero non, as periferias témolas cada un dentro de nós mesmos. En primeiro lugar temos que chegar a esas periferias persoais para poder comprender as periferias que poden ter os demais, máis alá do xeográfico. 

“Falan moito do ben común, pero o ben común non é para uns poucos, é para todos, e no ben común temos todos que tratar de colaborar dentro das nosas posibilidades. Se fose así, a nosa convivencia sería moi diferente”

A min preocúpame moito como a antropoloxía, non xa a cristiá, a antropoloxía humana, váisenos desfacendo. Isto lévanos a adentrarnos nunha actitude moi relativista. Pero na medida en que eu estea a gusto cos demais, eu estarei a gusto comigo mesmo. É importante que todos tomemos consciencia de que é Deus quen nos busca primeiro. A nosa preocupación e inquietude é agocharnos, porque no fondo nós querémonos sentir como se fósemos deuses. Pero esas barreiras impídennos chegar a Deus e chegar aos demais, o cal está xerando ás veces unha cultura insolidaria que temos que tratar de abordar. Porque os crentes temos que ter moi claro que calquera cousa que fagamos aos demais ou polos demais é ao mesmo Cristo a quen llo facemos. Temos que tratar de ir construíndo unha convivencia máis humana, máis fraterna, máis cristiá. Falan moito do ben común, pero o ben común non é para uns poucos, é para todos, e no ben común temos todos que tratar de colaborar dentro das nosas posibilidades. Se fose así, a nosa convivencia sería moi diferente.

Os últimos informes Foessa (a fundación de Fomento de Estudos Sociais e Socioloxía Aplicada, ligada a Cáritas) veñen reflectindo un constante empeoramento das condicións de vida en Galicia. Por que a Igrexa se converteu nunha das institucións máis críticas coas administracións galegas?

“Temos que ser críticos con nós mesmos e así podemos selo tamén coas institucións chamadas a contribuír ao ben común”

Todo aquilo que en nós poida soar a crítico, en primeiro lugar o é con nós mesmos. Cáritas é unha institución eclesial que dalgún xeito ten que reflectir o compromiso da fe e o sentido da esperanza coa que nós vivimos. A realidade da Igrexa hoxe está transmitindo a mensaxe de Xesús. Nós non nos predicamos a nós mesmos. Ás veces facémolo, e facémolo mal. Temos que tratar en todo momento de transmitir a mensaxe de Xesús. E iso implica que ás veces teñamos que ser críticos con nós mesmos, e ao selo eu creo que tamén podemos ser críticos coas institucións que dun ou doutro xeito están chamadas a contribuír a ese ben común. Oxalá na Igrexa puideramos facer máis. Pero dalgún xeito indicamos os camiños a través dos cales se pode chegar aos demais para axudalos. Estes informes axúdannos a ver desde o punto de vista sociolóxico como se atopa a nosa sociedade, pero non podemos quedarnos aí, temos que tratar de chegar ao fondo das inquietudes e preocupacións que vive a persoa non anónima. Porque unha enquisa é anónima. Nós temos que tratar de personalizar esas realidades e de darlles resposta o mellor que poidamos. Sen pretender que sexamos nós os que esteamos chamados a solucionar plenamente ese tipo de situacións. Temos que ser ás veces denuncia, pero tampouco podemos quedarnos aí porque sería caer no que dicía Xesús dos fariseos, que sinalan as cargas que os demais teñen que facer pero non somos quen de arrimar un dedo para axudar nesas cargas.

Chaman a atención esas críticas de Cáritas ás administracións porque talvez a Igrexa estivo demasiado ligada aos poderes civís?

“A Igrexa e a sociedade civil son dúas realidades autónomas e independentes, pero deben colaborar”

Expúxeno moitas veces, mesmo nalgunha homilía no 25 de xullo. A Igrexa e a sociedade civil son dúas realidades autónomas e independentes. Isto non quere dicir que non poidan colaborar, é máis, deben. Tanto unha como outra coinciden na realidade da persoa. É dicir, en todo aquilo que favoreza á realización integral da persoa, tanto a Igrexa como a sociedade civil teñen que tratar de colaborar. Pero non por estar nun Estado laico a Igrexa ten que arrecuncharse. Somos unha realidade dentro da sociedade e estamos chamados a colaborar dentro das nosas posibilidades. E estamos chamados nalgún momento tamén a denunciar aquilo que dun ou doutro xeito poida prexudicar o ben da persoa. Desde esa perspectiva entendo eu as relacións entre sociedade civil e Igrexa.

Para evitar a confusión entre poder civil e relixión, non sería mellor que os políticos non asistan a oficios relixiosos en función do seu cargo público senón como simples crentes os que o sexan? 

Os nosos gobernantes sono de todos. Eu entendo que gobernan ao servizo de todos. É difícil moitas veces tamén saber se unha persoa vai en función do cargo ou da súa crenza relixiosa.

Se sentan en primeira fila, entendo que o fan en función do cargo.

(Sorrí). Ben, en primeira fila, si, é verdade. Pero ben, eu niso quero dicir que ao ser representantes dunha cidade, dunha autonomía, a Igrexa non os vai botar.

“A Igrexa non vai botar da Catedral a un cargo público, igual que respecta que outro non queira asistir”

E á inversa, parécelle mal que un cargo público non asista a un oficio relixioso como a ofrenda ao Apóstolo?

Eu respecto moitísimo iso. Así como a Igrexa non obriga, así tamén a Igrexa respecta que unha persoa poida tomar unha decisión. Porque se algo defende a Igrexa, que defende moitas cousas, entre elas está a liberdade de conciencia.

Os que presumen da súa boa relación coa Igrexa, son fariseos? É algo do que presumir?

Eu niso téñoo moi claro. Non xulguedes e non seredes xulgados.

“Se houbese abusos sexuais nesta diocese, sairían, non se ocultarían porque sería ir contra nós mesmos”

En comparación con outras dioceses, en Galicia apenas saíron á luz casos de abusos sexuais na Igrexa. Non os hai ou aínda non se coñecen?

Eu falo pola diocese de Santiago. Se os houbera, terían saído. Pode estar seguro. Na nosa diocese pode ter a certeza de que se os houbera, sairían, non se ocultarían.

Pero a arquidiocese de Santiago non tiña, polo menos ata hai un ano, un servizo de atención ás vítimas de abusos, como reclamaba un Protocolo de actuación aprobado pola Conferencia Episcopal en 2010.

Por suposto que o temos. Funciona, pero non se lle deu publicidade oficial porque estamos agardando as últimas orientacións por parte de Roma. Cando veñan, se é que o noso plantexamento non as contempla xa, incorporariámolas e faráse público. Eu creo que ocultar algo nese ámbito sería ir contra nós mesmos. Por desgraza, iso foi e é, aínda que só houbese un caso, motivo de preocupación e inquietude.

O fenómeno Xacobeo segue en aumento pero cada vez son máis as voces críticas. Non teme que a súa conversión nun xeito de turismo barato tamén lle acabe pasando factura á Igrexa?

“No Camiño hai un aumento de peregrinos, non masificación, e temos que abordalo atendendo persoalmente a todos”

Desde que vin á diocese, unha das grandes preocupacións que tiven é que tanto o Camiño como a peregrinación xacobea non perdan a alma. É certo que cada ano están chegando máis peregrinos, este ano un 12% máis que o pasado, cousa que me sorprende porque temos a Catedral en obras. Significa masificación? Non, significa aumento de peregrinos. A masificación temos que abordala dando acollida a todos os peregrinos que cheguen, atendelos persoalmente. Dirame que iso é imposible para a diocese de Santiago, e é verdade, e por iso pedín axuda ás distintas conferencias episcopais de Europa e hispanoamérica para que dalgún xeito sacerdotes ou laicos que poidan enviar, como fixo a conferencia alemá que foi a primeira que atendeu esta preocupación, atendan aos peregrinos desa lingua.

Pero igual que á cidadanía de Santiago lle preocupa que a cantidade de xente afecte á súa vida diaria, á Igrexa non lle preocupa que o espírito de turismo barato e festivo dalgúns peregrinos perverta a peregrinación?

“Temos que evitar o risco de que a peregrinación se converta en turismo barato e festivo”

Iso é un risco que teriamos que evitar se de verdade queremos que a peregrinación e o Camiño sigan a ter a vixencia que está a ter. A peregrinación nace como un camiño de conversión persoal, cunha dimensión fondamente relixiosa e espiritual, e iso se reflicte xa dende o primeiro momento, pono de relevo o Códice Calixtino. Temos que tratar de que sexa un camiño de evanxelización. Que dea a oportunidade ao peregrino de atoparse consigo mesmo.

Pero hoxe parece que determinados grupos de peregrinos, organizados en ocasións por entidades da propia Igrexa, van pola rúa máis como nunha festa que como no tipo de peregrinación do que fala.

“A vivencia do compromiso cristián non ten por que non ser unha festa, e isto vémolo de xeito especial nas peregrinacións dos mozos”

A vivencia do compromiso cristián non ten por que non ser unha festa, e isto vémolo de xeito especial nas peregrinacións dos mozos. Para eles o Camiño non é, se me permite a expresión, como un IVE engadido, senón que forma parte da súa vida. É a oportunidade de moitas persoas, crentes ou non, de atoparse consigo mesmas e cos demais. Nesta sociedade tan anónima é unha oportunidade. E tamén para atoparse con Deus e para dar resposta a esas últimas ou penúltimas preguntas que levamos dentro.

Está o arcebispado a tirar tamén beneficio económico do Xacobeo a través de edificios polos que non paga imposto de bens inmobles por estar considerados lugares de culto pero que na práctica non o son?

É verdade que a Igrexa ten algúns albergues, pero eu diría que o posible beneficio non se plantexa. Quere dicir que quen ten albergues...? Eu creo que o peregrino é un home coas mesmas necesidades que os demais e ten que haber unhas infraestruturas que lles dean resposta. O que se poida cobrar, eu aí xa non entro.

“Todos pecamos cando nos comportamos de xeito incívico”

Peca dalgún xeito un peregrino cando se comporta de xeito incívico?

Pecamos todos cando nos comportamos de xeito incívico.

“Os bispos pedimos que se poida elixir a clase de Relixión na medida en que os pais nolo piden, son os pais os que teñen dereito a educar os seus fillos nas súas conviccións”

A materia de Relixión é optativa. Entendo que a vostede gustaríalle que a elixiran o maior número posible de alumnos. Pero no seu defecto, a educación para a cidadanía ou outra materia similar non axudaría a evitar comportamentos incívicos?

Son cousas distintas. A Igrexa non se opón a unha alternativa. O que a Igrexa entende é que hoxe a formación relixiosa pode axudar a esa realización integral da persoa. A Igrexa non obriga a ninguén a ir a clase de Relixión, é unha responsabilidade dos pais. Os bispos actuamos na medida en que os pais nos fan esa chamada, é unha labor subsidiaria. Son os pais os que teñen dereito a educar os seus fillos nas súas conviccións. Se a min me preguntan, eu digo que non lles vai estorbar a formación relixiosa. Pero eu non vou obrigalos. De aí que o que se pide é que os centros dean esa posibilidade. A Igrexa non impón. Estamos nun momento en que se por algo se debe distinguir a nosa cultura é pola capacidade de elixir.

“A lei non obriga a coller Relixión conxuntamente con outra materia concreta, outra cousa é que que se faga pola conveniencia dos plans de estudo, pero niso eu xa...”

Daquela son as administracións máis papistas que o Papa cando condicionan que se poidan elixir determinadas materias só se van conxuntamente coa de Relixión, como pasa no Bacharelato en Galicia coa de Robótica?

Fai referencia a unha situación que se deu, pero no fondo non é que se teña que coller conxuntamente. Tal e como se contempla na lei, non. Outra cousa é pola conveniencia dos plans de estudo, da programación. Pero niso eu xa...

En eidos dos que falamos antes, na loita contra os abusos sexuais, ou na aposta polos pobres, que forma parte da doutrina social da Igrexa, o Papa Francisco está a xerar malestar en parte da curia. Como se ven desde Santiago as loitas do Vaticano?

“Santiago sempre secundará o que o Papa considere oportuno, el ten un coñecemento da Igrexa que eu non podo ter”

Cando veu o Papa Bieito XVI en 2010 eu dixen que Santiago é unha barca pequena en relación á barca grande da Igrexa católica, apostólica e romana. Pero a barca de Santiago sempre estará disposta a oír a voz de quen rexe a barca de Pedro para secundar aquilo que considere oportuno. O Papa está no vértice e ten un coñecemento da Igrexa que eu non podo ter. Todas as indicacións que nese sentido nos poidan chegar e que poidan axudarnos na orientación pastoral, benvidas sexan.

Espera dicirllo en persoa en Santiago? Vai vir o Papa ao Xacobeo?

Imos ver. O Papa está invitado. Tivemos a sorte de que veu dúas veces Xoán Paulo II, veu tamén Bieito XVI. Non caiba dúbida de que me gustaría que viñese o Papa Francisco. Que poida facelo, xa non o garanto.

Contestaríame ás preguntas desta entrevista o mesmo se en vez de ser o arcebispo de Santiago o fose dunha diocese rural de sudamérica, ou o párroco de Manganeses de la Polvorosa?

“Se fose párroco da miña vila contestaría igual canto ao contido, canto ás formas posiblemente non"

Canto ao contido, contestaría exactamente igual. Canto ás formas, claro, as circunstancias son distintas. Santiago está onde está, a miña vila, á que quero moito, está onde está, cunhas connotacións dunha parroquia rural. E claro que unha diocese en hispanoamérica tenas diferentes. Canto ao contido contestaríalle seguro que igual. Canto á forma, posiblemente ao mellor non.