O pasado martes 12 de agosto, o incendio iniciado na Esculqueira, na Mezquita, espallouse con rapidez cara ao norte, introducíndose no concello lindeiro da Gudiña e alcanzando a parroquia do Canizo, duns 300 habitantes. Nunha das peores xornadas da vaga de lume que asola a provincia de Ourense, as lapas cercaron este núcleo e deron comezo a un "pesadelo" que durou case unha semana e do que aínda queda por avaliar danos. Arderon pastos, rolos de herba seca, material... Pero deron salvado as casas tras días de "inferno" e angustia.
Raquel, do Canizo, aldea cercada polas lapas, cualifica de "inferno" o vivido; Magdalena, de Leira, arrasada polo lume, define o escenario como "zona de guerra"
A menos de 70 quilómetros por estrada e unha hora de viaxe está San Vicente de Leira, unha pequena parroquia de Vilamartín de Valdeorras. Non tiveron tanta sorte. A súa semana tráxica rematou cunha aldea arrasada. Arderon coches, hortas, árbores centenarias, pastos, animais e ata unha explotación mineira. Pero tamén un cento de casas tras un lume "voraz, virulento e moi rápido, como nunca se vira", que deixou un escenario desolador, ao igual que na veciña Cernego. "Non parecían os restos dun incendio senón dunha zona de guerra", explica Magdalena Nogueira, que o sábado, e ante o avance das lapas, escapou xunto á maioría da veciñanza para non ser devorada polo fogo e ante a falta de axuda. "Aquí non veu ninguén axudarnos, deixáronnos sós", explica indignada.
Coincide na crítica con Raquel Rodríguez, veciña do Canizo, que repasa, cansa e triste, unha "semana horrible" mentres ela e o resto de habitantes seguen a vixiar que o lume non reproduza na aldea as "escenas de película de terror" dos últimos días. "Berros, choros, desesperación, impotencia, rabia... Foi un inferno", conta sobre algunha das esgotadoras xornadas loitando contra o fogo. Unha batalla, denuncia, "do pobo só e sen autoridades dirixindo". "Fomos nós os que nos salvamos", insiste desde unha parroquia confinada durante horas e que só a rápida e coordinada actuación da súa veciñanza evitou que fose comesta polas lapas.
En Leira non foi posible. Todo foi moi rápido, como relata Magdalena Nogueira, desde que o venres a parroquia albiscou un lume avanzando a varios quilómetros polas montañas. Viña de Seadur, en Larouco, onde empezou para acabar queimando —polo momento— 20.000 hectáreas. Daquela xa perderan a cobertura de móbil e só puideron contactar co 112, a quen pediron axuda varias veces na extinción para evitar que as lapas chegasen a unha aldea que aínda as vía lonxe pero avanzando paseniño. "Non enviaron nada e dicían que nin constancia tiñan de que houbese un incendio na zona", rememora.
"Non veu ninguén, deixáronnos sós", denuncia Magdalena; "foi o pobo só, sen autoridades dirixindo", explica Raquel
O que parecía controlado, desbocou. A veciñanza organizouse para facer gardas e vixiar durante a madrugada e o incendio semellaba estabilizado ao amencer. Pero arredor das dúas da tarde, todo mudou. "De súpeto o ceo escureceu, empezou a chegar moito fume e caían cinzas moito máis grandes do habitual... Saín e comprobei que a só uns metros ardía todo", explica. As campás da igrexa repenicaron a lume, a xente organizouse para evacuar a aldea e a maioría marcharon mentres outros avisaban porta por porta.
Hora e media despois, e ante o perigo inminente, Magdalena volveu contactar co 112, onde lle preguntaron se o incendio estaba a menos de cen metros das casas. "Se temos que esperar a avisar coas lapas a un cento de metros, ardemos todos e todas... O lume era imparable!", conta quen aclara con crueza que era liscar ou morrer abrasada. Ela e o resto das arredor de 50 persoas que nese momento estaban en Leira.
"Nunca tal vira. Eran columnas de fume e lapas de decenas de metros, cunha ringleira de lume de dous ou tres quilómetros que nos cercou a aldea", lembra aínda asustada, tamén ao lembrar como tres persoas quedaron toda a noite intentando salvar o que puidesen mentres moitos dos seus veciños as daban por falecidas. "Non morreron de milagre", advirte. Pero pouco puideron facer máis aló de minorar algún pequeno dano. Coas primeiras luz do día, o panorama era "desolador".
Magdalena fala dun lume nunca visto: "Fume e lapas de decenas de metros... Era imparable"
Ese parecía ser tamén o destino no Canizo cando o grande incendio da Mezquita, que supera xa as 10.000 hectáreas calcinadas, foi cercando a parroquia. Entrou o martes en pastos aos que houbo que correr de noite para salvar as vacas. Tamén as do irmán de Raquel, José Luis.
Foi só un aviso. Un día despois, desde o mércores, o lume ameazou a aldea "polos catro puntos cardinais", cercándoa e achegándose ás casas. "Tan preto que axiña arrodeou catro na entrada, mais a granxa do Andrés, que estivo varios días en perigo", di Raquel, que se refire polo nome a todos e cada un dos veciños e veciñas. "A do Josín, a da Concha, a da Ana María, a da Pilar...", resume no texto escrito en plena rabia, e tamén en conversa con Praza.gal, cando fala das vivendas ameazadas.
Tamén a súa, horas despois e coas lapas "a escasos metros", ou a de Mariluz do Val e a do Ricardo. "Tivemos que estar repartidos; apagabamos nun lado e acendía noutro, mais entre todos e todas fomos controlando o lume", di quen como moitos na aldea pensaba que o peor xa pasara ese día. Nin moito menos.
No Canizo e en San Vicente de Leira coinciden en definir un lume avivado de súpeto, propagado a gran rapidez e cun fume moi negro que cercou as aldeas: "Viña envelenado"
"O xoves foi infernal e aínda non era o peor", lembra sobre os "momentos de pánico" daquela xornada. "Pensamos que quedara xente atrapada por intentar salvar unha palleira chea de rolos de herba, pero todo quedou nun susto", rememora doutra xornada gravada pola virulencia do lume.
Porque logo do alivio pola ameaza resolta, as lapas aviváronse coma nunca. "O lume comezou a subir pola Gudiña, ardendo nun lombeiro ao carón do cemiterio novo; viña envelenado cara á aldea porque había moito monte alto, piornos de varios metros, uces, carqueixas... Botaba un fume tan negro que pensabamos que eran rodas e que aquilo era tóxico", lembra, nunha secuencia de voracidade das lapas semellante á que desde Vilamartín relata Magdalena.
Foi daquela cando empezou outra batalla contra as lapas. A que emprendeu a veciñanza coa axuda de varios tractores —"tamén o de meu pai e o de meu irmán"— e dun bulldozer. "O único medio das administracións que tiñamos", lembra Raquel. Durante horas, araron unha enorme extensión de terra, duns 15 metros de ancho, facendo cortalumes. "Conseguímolo apagar pero ao día seguinte reavivou", explica, o que obrigou a que o pobo se centrase todo o venres na tarefa de "vixiar e ir apagando onde volvía prender". Todo parecía controlado xa.
Lapas "xigantes"
Tampouco. O sábado chegou o peor. "Foi o inferno. Parecía que o tiñamos controlado e só había pequenos focos que contiñamos, pero todo se desmandou nun segundo", relata Raquel. O outeiro cabo do cemiterio empezou a arder. "O lume pasou o cortalumes que fixeran o día anterior e só minutos despois ardía dun xeito voraz nos puntos que estabamos controlando", rememora. Nese mesmo día, practicamente ás mesmas horas, en Leira as lapas tamén superaron calquera previsión. Tamén coa veciñanza soa e organizada intentando salvar as casas. E a vida.
Unha columna de lume, en forma de "media lúa", rodeou a aldea con lapas "xigantes". "Era tremendo". Os veciños e veciñas que se afanaban en conter pequenos focos tiveron que escapar "de chamas enormes e fume negro". "Saímos correndo cargados cos batelumes e mangueiras grandes das que levan as motobombas,", explica esta veciña que viu como o fogo se achegaba a tan só uns tres metros das granxas onde un veciño e seu irmán teñen os becerros que van traendo do monte á espera doo seu último destino: as carnizarías, coa etiqueta de Ternera Gallega Suprema. "Da boa".
Foron horas "de película de terror". "Houbo berros, choros, desesperación, impotencia e rabia ante un lume que era imposible de apagar", lembra. A xente armouse con batelumes, xestas, pólas de carballo, sulfatadoras con auga ao lombo e unha motobomba. Pero non había maneira. Mesmo un veciño meteuse cun camión cisterna no medio do lume, "arriscando con todo", mentres á zona ían acudindo veciños doutras aldeas da contorna: A Gudiña, O Pereiro, Chaguazoso, A Esculqueira, Castromil, Lubián, A Mezquita, Carracedo ou Vilavella.
"Non veu nin Garda Civil, nin ninguén do Concello, nin houbo medios para a extinción... Non nos axudou ninguén"
Ante o corte das vías de comunicacións, moitos chegaron "andando polo monte, en quads ou trampeando camiños cos coches". "Estaba O Canizo cheo de cuadrillas de persoas axudando", lembra. Sen administración ningunha que dirixise nada, di Raquel, a veciñanza organizouse para evacuar os nenos e nenas e pechar a xente maior nas súas casas, "en contra da súa vontade", naqueles barrios ameazados. "Non había medios para trasladalos e fixémolo todo nós, sós, sen ningunha autoridade dirixindo", quéixase.
O mesmo en Leira. Con case toda a aldea desaloxada, a veciñanza percorría outros núcleos comprobando como alí si había patrullas municipais organizadas ou algún medio que a eles nunca chegaron. "O Concello só nos mandou un taxista para avisarnos de que había que desaloxar e dirixirnos ao pavillón municipal; só un rapaz, por iniciativa propia e cun quad, achegouse para intentar axudar a xente", explica Magdalena, coa indignación aínda moi presente.
"Non veu nin Garda Civil, nin ninguén do Concello, nin houbo medios para a extinción... Non nos axudou ninguén", explica desde unha aldea que, como lembran na zona, leva moitos anos reclamando o arranxo dunha estrada que, en pésimas condicións, fai cada vez máis complexos os traxectos.
No Canizo, coa rabia aínda latente, Raquel lembra que xusto nos momentos de máxima tensión, varios efectivos da UME "rendían pleitesía á plana maior da Xunta e á ministra de Defensa, Margarita Robles" en Manzaneda. "Mentres no Canizo viviamos unha das peores experiencias das nosas vidas", lamenta quen recorda tamén a indignación que entre a veciñanza causaba ver "todos os días pasar helicópteros e avionetas por riba das nosas cabezas sen tirar nin unha triste gota de auga". "Sei que seguen ordes e teñen que estar coordinados para facelo, pero non había ninguén en terra que coordinara nada", quéixase.
Logo de horas de medo e esforzo, o lume quedou controlado nesta aldea da Gudiña. "Aínda agora non sei como", recoñece. Foi daquela cando apareceu unha dotación do Exército de Terra, o que provocou a tensión entre algúns dos seus integrantes e a veciñanza que lamentaba a falta de axuda. "A boas horas!", relata quen cre que "alguén debería pagar" por dar unhas ordes con tanta tardanza.
Agora, "se isto acaba", tocará avaliar os danos. "Son incontables desde o punto de vista medioambiental, pero tamén do económico", resume Raquel, que lembra que no Canizo hai tres explotacións de gandaría extensiva, unha delas do seu irmán. "Mozos con título universitario que apostaron polo rural e agora ven como perderon o pasto para a súa facenda, os rolos de herba ou quilómetros e quilómetros de cable de pastor", explica.
"Destruíronse os recordos, biografías por completo; é perdelo todo: unha aldea, un pobo, toda a túa vida"
"Deixaron perder todo iso para salvar a aldea e a xente que nela vivimos", reivindica Raquel, mentres seu irmán, con tres fillos pequenos, se laia ante a súa muller. "Agora si que estamos arruinados como non teñamos axuda axiña", lamenta José Luis, un dos "heroes" que os veciños e veciñas sinalan polo labor de extinción que fixo durante horas co seu tractor e a cuba.
"Non sei cantas veces escoitei nestes días agradecementos a el por salvar varias veces a aldea, pero todos e todas fomos heroes e heroínas", explica Raquel, que destaca o traballo de brigadistas que axudaron no día libre ou o labor de veciños recentemente transplantados ou con tratamento de quimioterapia.
En San Vicente de Leira, desde o domingo, as escenas son arrepiantes. "É unha aldea en ruínas, algo desolador. Non parecen os restos dun incendio, senón dunha guerra, dun conflito bélico", resume Magdalena, que lembra que apenas se salvaron unhas poucas casas. O resto, arredor dun cento, están arrasadas. Como toda a contorna. "A miña vivenda só a puiden ver a 20 ou 30 metros de distancia porque todo está cheo de cascallos, con paredes caendo, inmobles aínda ardendo e moito perigo... Está todo desfeito, sen luz, sen auga, sen nada...", relata.
"Será o pobo quen salve o pobo"
"A casa de meus pais está totalmente destruída, non están en pé nin as catro paredes e é irreconstruíble", engade sobre un escenario que cualifica de "traumático" e sobre hai quen xa pensa en alternativas para non abandonar o lugar: "Mercar algunha das casas que quedou en pé e xa estaban abandonadas".
"Os bens materiais son difíciles de reparar, pero aquí o que se destruíu foron os recordos, o lugar da nosa infancia, da nosa crianza, biografías por completo. É perdelo todo, perder unha aldea, un pobo, toda a túa vida", di con crueza, advertindo que a maioría da xente, moita dela por riba dos 70 anos, "ten que empezar de cero agora".
"Temos o monte ardido e os nosos gandeiros arruinados; esperemos que quen goberna responda pronto... Pero temos poucas esperanzas", di Raquel desde O Canizo. "Visto o visto, será outra vez máis o pobo quen salve o pobo", engade. "Non tivemos medios terrestres, aéreos nin humanos. E as primeiras chamadas realizáronse cando o incendio era controlable", lamenta Magdalena desde San Vicente de Leira. "Quedamos sós", coinciden ambas.
