Carmina Gustrán (Zaragoza, 1982) é a comisionada do programa España en liberdade. 50 anos impulsado polo Goberno do Estado que durante todo este ano 2025 está a desenvolver un amplo abano de actividades para conmemorar o 50 aniversario do remate da ditadura franquista e as case cinco décadas que dende a morte de Franco e a celebración en 1977 das primeiras eleccións, España leva vivindo en democracia.
"O paradigmático de Meirás é esa impunidade e esa apropiación indebida de recursos que exerceu a familia Franco sen ningún pudor durante anos"
A iniciativa, que pretende "reivindicar, defender e fortalecer a democracia", inclúe actividades como exposicións, publicacións e diversos eventos culturais e pon o foco tanto no relato da historia máis ou menos coñecida sobre a ditadura franquista coma nos cambios políticos, legais, sociais e culturais experimentados por España dende 1975.
Doutora en Historia, preguntámoslle a Gustrán sobre as declaración do Pazo de Meirás e da Illa de San Simón como Lugares de Memoria Democrática e sobre os obxectivos do programa, nun momento no que medran os discursos negacionistas sobre a represión exercida polo franquismo e se crean mitos sobre a ditadura que se estenden sobre todo entre as novas xeracións.
Nesta semana iniciouse o proceso para a declaración do Pazo de Meirás e da Illa de San Simón como Lugares de Memoria Democrática. Que aspectos destacas nun e noutro espazo que os fai merecedores desta figura?
"San Simón é un deses tantos lugares de represión que están ao redor de nós, que están moi preto das nosas casas e que non coñecemos"
O paradigmático de Meirás é esa impunidade e esa apropiación indebida de recursos que exerceu a familia Franco sen ningún pudor durante anos. E foi, ademais, un espazo no que Franco chegou a asinar sentenzas de morte e no que se realizaban consellos de ministros, como nos destacaban o martes os historiadores que nos acompañaron na visita. Todo un centro de poder da ditadura.
San Simón é un deses tantos lugares de represión que están ao redor de nós, que están moi preto das nosas casas e que non coñecemos. Eu son dunha vila de Zaragoza e en Zaragoza a xente non é consciente de que alí tiñas un campo de concentración. Tamén aquí nos dicía moita xente que lles sorprendía non ter sabido nada de San Simón durante décadas. Obviamente, hai asociacións memorialistas que levan traballando durante anos porque se coñeza esta historia, por reivindicar as vítimas da ditadura, pero aínda queda moito traballo que facer.
O amoreamento dos presos, a mala alimentación, o feito de que a xente estivese a morrer de enfermidades e de fame é tamén un moi bo exemplo do que é a ditadura e o seu desprezo polo que eles consideraban os seus inimigos. De aí a declaración como Lugar de Memoria.
"Na declaración que se publicou queda claro que este proceso non sería posible sen os movementos memorialistas"
Falabas das asociacións memorialistas. No caso concreto do Pazo de Meirás, varias destas entidades son moi críticas coa forma en que a Secretaría de Estado de Memoria Democrática está poñer en marcha o procedemento. Que papel cres que deben ter no proceso?
É un proceso que se iniciou desde a Secretaría de Estado de Memoria Democrática. E polo que sei ás veces os tempos administrativos levan un ritmo diferente ao que un querería. Pero neste caso, creo que na declaración que se publicou queda claro que este proceso non sería posible sen os movementos memorialistas, que son os que o foron empurrando desde o inicio. O feito de que o Pazo de Meirás se declare como Lugar de Memoria Democrática é unha vitoria para todos.
"Isto é unha iniciativa que quere incluír a toda a poboación e que se basea na certeza de que a ditadura era un sistema que non garantía o benestar e os dereitos da cidadanía e que na actualidade, con todos os problemas que poidamos ter ou con todas as imperfeccións que teña o sistema, vivimos mellor"
Dende a presentación do programa 50 anos en liberdade, PP e Vox lanzaron duras críticas contra el. Sorprendeuvos esta belixerancia contra unha celebración que debería constituír un consenso de país: que a ditadura foi negativa e que dende a chegada da democracia mellorou o benestar da poboación?
Apéname que isto sexa así, pero en certa maneira esperábao, dado o clima de crispación existente e que se está impulsando desde algúns partidos. Eu si creo importante lembrar, e é algo no que levamos insistindo dende xaneiro, que isto é un proxecto de Estado, unha iniciativa que quere incluír a toda a poboación e que se basea na certeza de que a ditadura era un sistema que non garantía o benestar e os dereitos da cidadanía e na certeza tamén de que na actualidade, con todos os problemas que poidamos ter ou con todas as imperfeccións que teña o sistema, vivimos mellor. E isto debería ser inapelable.
Pero tamén creo que temos que reivindicar esta celebración como un lugar de conversa e de intercambio, de debate, de dicir 'vale, pensamos distinto, pero o bo de vivir nunha democracia é que podemos falar e podemos chegar a entendernos'. Entón, sobre esas posturas que dende un principio dixeron 'non, non queremos formar parte disto', pois hai que asumir que é a súa elección. Pero do que estamos aquí falando é de defender os valores democráticos e eu creo que aí cada un ten que situarse.
"Dende hai décadas, desde a universidade véñense presentando evidencias do que foi a ditadura. Sabemos moitísimas cousas do que foi aquilo, aínda que é certo -e aí tamén me inclúo eu como académica- que se cadra non soubemos chegar á poboación"
Estamos a asistir a unha banalización dos fascismos e a un crecemento dos discursos negacionistas da ditadura e de moitos dos seus feitos, especialmente por parte da mocidade. Supoño que un dos retos que vos propuxestes foi desmontar algúns relatos e mitos -como que Franco fixo moitos pantanos ou xerou dereitos sociais- que se foron creando ou fortalecendo nos últimos anos, non é así?
Dende hai décadas desde a universidade véñense presentando evidencias do que foi a ditadura. Son consensos innegables e así debería ser. Desde a rigorosidade da academia sabemos moitísimas cousas do que foi aquilo, aínda que é certo -e aí tamén me inclúo eu como académica- que se cadra non soubemos chegar á poboación.
Vivimos un momento en que está a cambiar a forma en que nos comunicamos, un cambio que afecta aos medios de comunicación e a como consumimos as redes sociais. E o que estamos a ver é que o que triunfa nas redes sociais, tamén pola forma na que se deseñaron, son mensaxes simplistas, mensaxes que non teñen por que ser certas pero que son premiadas e son máis consumidas que outras máis elaboradas. Entón, cando un traballa desde o lado de 'non, imos tentar dar os feitos, imos tentar buscar os testemuños, buscar os arquivos, buscar as fontes', pois é moi difícil loitar contra esa dinámica.
Dentro do comisionado temos varias liñas de traballo para contrarrestar a imaxe falsa que se intenta transmitir sobre a ditadura, pero é verdade que os medios desa desinformación son moitos. Por exemplo, estamos a desenvolver algún proxecto con colexios e explorando colaboracións con xente que se dedica a temas de desinformación e fake news. Estamos a traballar con outros ministerios e con creadores de contido dixital para divulgar de maneira atractiva unha serie de cuestións, como o que falabas dos pantanos. Co Ministerio de Transición Ecolóxica divulgamos a información dos plans hidrolóxicos da República e de como Franco se apropiou de moitas das cousas que xa estaban en marcha. É un traballo lento, pero é tamén apaixonante, niso estamos: en tentar contrarrestar cos medios que temos ese vórtice de desinformación.
"Dentro do comisionado temos varias liñas de traballo para contrarrestar a imaxe falsa que se intenta transmitir sobre a ditadura. É un traballo lento, pero é tamén apaixonante, niso estamos: en tentar contrarrestar cos medios que temos ese vórtice de desinformación"
Hai, innegablemente, unha serie de feridas sen pechar nunha parte da poboación, aquelas persoas a quen lle mataron un pai ou un avó ou cuxos familiares sufriron a represión de forma moi dura. Son cousas que permaneceron aí en gran parte porque non se falaba do tema. É un tema pendente que ten este país?
Creo que o panorama cambiou moito nos últimos anos, desde eses 80 e 90 nos que isto non se falaba desde as institucións. Desde entón temos dúas leis de memoria, a lei de memoria histórica do 2007 e a lei de memoria democrática do 2022. Creo que, ademais, estamos a traballar desde os medios de comunicación e a nivel cultural, a través de películas, de novelas...
Eu investigo sobre todo o campo do cinema, sobre como a cultura representa a historia contemporánea. E estudando o cinema entre o ano 1975 e o ano 2000 atopabas que había moitas películas ambientadas dunha maneira difusa na ditadura de Franco, pero nelas había en realidade moi pouco sobre a ditadura. E agora en cambio temos unha gran cantidade de documentais e mesmo películas de ficción que abordan a represión, que falan de memoria, que son capaces tamén de establecer un diálogo coas institucións. Creo que si que hai un cambio significativo para mellor.
"Estudando o cinema entre o ano 1975 e o ano 2000, atopabas que había moitas películas ambientadas dunha maneira difusa na ditadura de Franco, pero nela había en realidade moi pouco sobre a ditadura. E agora en cambio temos unha gran cantidade de películas de ficción que abordan a represión, que falan de memoria"
Dáme a impresión de que ata hai pouco a imaxe que se tiña da Transición era moi limitada e simplista, unha visión na que a Transición se fixo nos despachos, nun pacto entre partidos ou entre unha serie de políticos e pouco máis. E nesa visión quedaba ocultado o traballo e o sufrimento de moitas persoas e colectivos que nos últimos anos da ditadura e os anos da Transición traballaron para unha saída democrática: os grupos obreiros, evidentemente, pero tamén os colectivos veciñais. No programa incidides nestes aspectos, e agradécese. Non sei se o poder contar con outra visión da Transición, máis rica, máis axustada á realidade e máis xusta, pode axudar a elevar a consideración que a sociedade ten deste proceso.
Si, poderiamos dicir que nos anos 80 e 90 se tentou establecer este discurso oficial, un discurso que xa non se sostén, que afirma que a Transición foi feita por catro señores no seu despacho. Pero aquí sabemos, como ben dicías, o importantísimo papel dos movementos sociais, das asociacións de veciños nos barrios, dos movementos de mulleres, dos grupos na clandestinidade... sen os cales non estariamos agora mesmo como estamos. Sen eles, o proceso sería moi diferente.
Está pendente un axuste de contas co status quo franquista que se mantivo en moitos ámbitos: xudicial, policial, militar...? Hai cousas que xa non se poden facer con efectos prácticos, dado o tempo que pasou. O reto que nos queda é máis cultural e de relato?
Si, queda un traballo de xustiza e de dignificación. Eu creo que esta Fiscalía de Sala de Dereitos Humanos e Memoria, encargada de investigar e de desmontar moitos deses procesos xudiciais, ten un papel moi importante. Despois está, obviamente, todo o traballo que se fai desde as universidades e o que vai incluído na propia norma de Memoria Democrática. É un tema de como nos contamos como país e de pór o foco no pobo e na cidadanía, que é quen moitas veces estaba a pór a súa vida en risco.
"Nos anos 80 e 90 tentouse establecer un discurso que xa non se sostén que afirma que a Transición foi feita por catro señores no seu despacho. Pero sabemos do importantísimo papel dos movementos sociais, das asociacións de veciños nos barrios, dos movementos de mulleres, dos grupos na clandestinidade..."
Para rematar, pídoche unha valoración de como foi o programa ata agora, neste oito primeiros meses, tanto no desenvolvemento puntual das distintas actividades como sobre todo no seu impacto, pois supoño que o obxectivo final é sempre que chegue á sociedade e que xere algún tipo de efecto...
A valoración ata agora é moi positiva, sobre todo en canto á resposta da xente. Cando ti organizas un acto e convidas a eses protagonistas e a xente comparte contigo as súas historias de loita. Ou simplemente con actividades que che permiten dar a coñecer a historia real de lugares que nos rodean e cuxa historia non é tan visible como debería, é moi emocionante.
Ver todas esas pequenas cousas que están a pasar, conectalas, tentar darlles impulso, dalas a coñecer, paréceme que é un privilexio pola miña banda. Estamos contentos pero queremos estalo máis, queremos chegar a máis sitios, queremos implicar a máis xente e por iso estamos a traballar para este curso que comeza.
Dos eventos que tedes programados para os próximos meses, que destacarías? Especialmente os que se organizan en Galicia...
Aquí en Galicia tivemos este verán unha conferencia performática de Brigitte Vasallo, que se chama Queixa, e é unha aposta polo público rural, porque é unha obra que vai sempre a localidades de menos de 10.000 habitantes e que require, ademais de levar alí a obra, recoller testemuños da xente de como cambiou a vida no mundo rural e de como a ditadura franquista influíu nese desequilibrio entre o rural e o urbano.
Ademais, está programado un coloquio na Universidade de Santiago. E estamos a traballar nun acto que lembre o 50 aniversario dos últimos fusilamentos da ditadura, o 27 de setembro. E despois hai tamén unha serie de actividades de pequena escala ou proxectos pilotos con colexios e pequenas exposicións que van chegar a centros de Galicia.
