Bruno Arias (Vigo, 1998) vén de gañar o premio Mestre Mateo ao Mellor documental con Os espazos en branco, producido por Serea Films, onde explora a pegada que a súa tía, a poeta Xela Arias, deixou nel. "Nós entendemos a película como unha reflexión sobre a memoria familiar", destaca en conversa con Praza dous días despois de recibir esta distinción na gran noite do audiovisual galego.
Rodeado dun equipo de profesionais moi novas pero, á vez, moi experimentadas, Arias explica que "é difícil entrar nos festivais cando non tes os contactos" e que espera que o filme acabe chegando as plataformas para abrilo máis aínda. "Gustaríame que se vise canto máis mellor. Nós non contabamos nin con poder facer a película. Eu cando estaba na facultade non contaba con facer unha longametraxe na miña vida, pensaba que iso estaba reservado a outra xente. Agora a xente ten que vela. Estame gustando moito recibir as súas opinións", confesa.
O cineasta vigués forma parte do colectivo Memoria e cinema, co que participou nesta edición da Mostra Internacional de Cinema Etnográfico do Museo do Pobo Galego e co que fixo recentemente unha peza na Chanfaina Lab, no Concello de San Sadurniño. Bruno Arias non contaba con querer volver dirixir porque asegura que ata agora sentíase máis cómodo na montaxe, pero o aprendido con esta película fixo que lle apeteza seguir probando. Iso si, "a lume lento, sen demasiadas ambicións e con paciencia".
"No caso de Xela, tiña a necesidade de buscar nesa contradición entre unha persoa que te inflúe moito pero que ao mesmo tempo non chegaches a coñecer"
Ao comezo da película dis que hai un punto no que se che fai "urxente" formalizar o diálogo que mantés coa túa tía, como o ves agora xa co Mestre Mateo na man?
Sempre souben que a xente da miña familia, en concreto miña tía Xela e meu avó Valentín, me influíra moito; e desde bastante cedo, cando pensaba en facer calquera cousa creativa sempre sentía que era cada onde miraba. No caso de Xela, tiña a necesidade de buscar nesa contradición entre unha persoa que te inflúe moito pero que ao mesmo tempo non chegaches a coñecer porque cando faleceu eu tiña cinco anos. E nese punto no que estás rematando a carreira e te preguntas que queres facer coa túa vida, necesitaba darlle unha volta a ese proceso persoal que me axudaría a coñecerme máis a min mesmo. Ao comezo contaba con que fose unha cousa máis biográfica, máis de coñecer a miña tía que de coñecer a pegada que deixou en min. Sabía que existía esa pegada pero pensaba que unha película debía xirar sobre ter máis datos sobre ela. Co tempo, descubrín que o que importa das persoas é máis esa pegada que deixan nun mesmo e que é o que máis me tocou a min neste proceso, máis incluso que o que poida estar pasando agora. Aínda que agora mesmo estea flipando co Mestre Mateo, co que non contaba para nada. Alégrame especialmente porque o sinto como un premio para todo o equipo e porque demostra que a xente nova podemos facer cousas e se nos recibe igual.
En varios momentos do filme defínese a Xela como unha muller libre, que é algo que se repetiu moito tamén no ano no que se lle dedicaron as Letras Galegas. A túa avoa Amparo Castaño di nun momento que ela era autónoma desde sempre. Faláranche disto na casa antes de que lles preguntaras para a película?
Non, faláranme diso fóra da casa. Non porque eles quixeran agochar nada, tampouco hai nada que se agoche, pero sinto que con este proceso da película deixei de ter a preocupación por se podía incordiar ou remover cousas e permitínme preguntar para saber como era. Interesoume moito ver como nalgúns casos diferían as opinións sobre a miña tía porque as persoas temos moitas caras e para cada quen somos unha cousa diferente. O asunto da súa autonomía formaba parte da súa figura pública, do que se dicía dela, na casa non se falaba tanto desas cousas e cando había homenaxes sempre se destacaba todo o traballo que fixo. Abrirse así en canal e falar da pegada que deixara na casa, ata o momento de facer a peli, polo menos comigo, esas conversas non se tiveran. Con todo isto coñecín algunha información sobre ela que me puido facer máis ilusión, pero sobre todo sentín que conectaba emocionalmente con ela.
"Diciamos sempre que a película documentaba o proceso de documentación porque ao final conta como se fai: vai sobre como nos achegamos a unha persoa, que é o que fixemos para facer a película"
Como decides a estrutura que lle vas dar ao documental? Tiñas claro desde o principio que ías introducir a ficción –coas actrices Lidia Veiga, Sheyla Fariña e Melania Cruz– con ese toque teatral?
A forma do documental cambiou conforme cambiaba tamén o propio proceso de aproximación ao que se estaba tratando. Diciamos sempre que a película documentaba o proceso de documentación porque ao final conta como se fai: vai sobre como nos achegamos a unha persoa, que é o que fixemos para facer a película. Fomos pasiño a paso, ensaio / erro, descubrindo e escoitando moito, e parando cada pouco a pensar se estabamos facendo o que queriamos. A primeira versión do guión era unha cousa moi diferente ao que se viu, o que se rodou xa era diferente á última versión do guión e o que se montou era xa diferente ao que se rodou. Pero a primeira versión de guión era moito menos íntima, e incluso menos familiar.
Tiña a sensación de que lle debía á miña tía unha reivindicación, contar sobre ela datos obxectivos e a súa faceta como artista. Pero no camiño da película decateime de que era o contrario, que canto máis contase unha visión local sobre ela, mellor. Tiven a sorte de que durante o ano das Letras fixéronse tantas cousas e falouse tanto dela que esa tarefa xa non a tiven que facer eu. Foi reivindicada e, seguramente, moito mellor do que podería facelo eu. Eu fun falar do que me tocaba a min, que era a miña parte persoal.
Entón, o Día das Letras para Xela foi liberador para vós, no sentido de que vos permitiu tirar por onde queriades coa película.
Si, totalmente. Ao comezo tiña medo, pensaba que ao mellor á xente xa non lle interesaba o documental. Pero ao revés, o público recibiuno con moito cariño en parte por poder achegarse a ela xa antes, e todas as facilidades que tiven eu: como non ser o primeiro en entrevistar a miña avoa. Estou contentísimo de que lle dedicasen as Letras, de que fose antes que a peli e de que nós xa estivésemos co proxecto porque nos permitiu contactar con xente máis facilmente e que a xente tivese interese en participar.
O fillo de Xela, o teu primo Darío, formou tamén parte do proxecto da película dalgunha forma?
Darío foi parte fundamental da película, non tanto por conversas súper profundas que tivese con el, senón por como nos axudou en todo. Gran parte dos obxectos dela que se ven na película veu el a darmos, incluso se lle ocorrían cousas e as compartiu comigo. Falei con tanta xente no proceso de documentación da película que ao final dáme a sensación de que non falei o suficiente con ninguén. Seguro que con Darío podería falar moitísimo máis, pero a película sería case imposible se el non axudase tanto como axudou e se mostrase tan proactivo a que todo saíse adiante. Ao principio Darío aparecía na película, pero na montaxe decatámonos de que era moi difícil incluír a súa figura sen que todo xire entorno a ela. E eu tiña claro que iso non o quería facer: primeiro por el, porque me parece un papelón (e dígoo por experiencia) e segundo porque ao final todo o que conta a película ten que ver coa miña propia lexitimación desa memoria sobre a miña tía, e creo que tiña que xirar sobre a miña propia persoa.
"O que me falta é poder seguir desfrutando desa influencia e de poder volver a ela sempre que quero"
Como foi ensinarlle a película rematada á túa avoa?
Estaba cagado. Souben desde o comezo que no caso de que a désemos rematado, para min o visionado máis difícil ía ser o da familia. Non porque sentise que non me fosen apoiar, ao revés, sempre sentín que podía presentarlles absolutamente calquera cousa e que lles ía gustar e que o ían agradecer; pero aínda que non queiras tes medo de que non se sintan representados. Fixemos un pase moi pequeniño, unha preestrea, no local Río Lagares en Vigo e estivo súper ben. Miña avoa nada máis rematar a película levantábase para facer a recensión, non lle tiven nin que preguntar: gustoulle moito e estaba emocionada. Para min o máis importante é que lles gustou a visión que transmitía tanto dela, como do que ela fora para min, e iso era tal cal o que eu precisaba. Á estrea no Cineuropa cheguei cos deberes feitos.
No documental contas que sempre tes a sensación de que che falta algo, que non tes información abondo. Hoxe consideras que segue sendo así?
Creo que xa non moito. Máis que sentir que teño moitísima información ou que coñezo todos os datos que preciso, creo que me decatei de que non necesitaba tanto e que en realidade precisaba estar en paz con como construímos as memorias das persoas. Nese sentido, agora estou moi contento. Sinto que a Agadic [o documental recibiu unha axuda da Axencia Galega das Industrias Culturais] como que me pagou a terapia. En certo modo, agora sinto que coñecer a unha persoa que sexa importante para ti non ten tanto que ver con esa persoa nin con canto a coñeciches, senón que ten moito máis que ver contigo e co que esa persoa foi para ti. Por suposto, o que me falta é poder seguir desfrutando desa influencia e de poder volver a ela sempre que quero. Gran parte da miña relación con ela ten que ver co que deixou escrito e está ben saber que podes volver a iso.
"Estou moi contento co Mestre Mateo porque espero que nos abra portas a todo o equipo e que sexa bo para a propia película, para que se vexa máis"
É moi importante poder volver a lela, con diferentes lecturas ao longo dos anos tamén comprendes cousas distintas do que contaba na súa poesía. Pero tamén son importante as obras que traduciu, como os Contos ao teléfono de Gianni Rodari, que chegaron a tantas nenas e nenos grazas á súa tradución ao galego. Lembras a primeira vez que liches?
Xela xa estaba na miña vida antes de que eu fose consciente, obviamente, pero eu tamén lembro os Contos ao teléfono, e de pequeno non sabía que os traducira ela. Non lembro a primeira vez que lin a súa poesía porque era unha cousa que sempre estivo aí e me producía curiosidade. Pero loxicamente cando era pequeno non entendía nada, parecíame guai que alguén da miña familia escribise esas cousas pero non era quen de conectar. Co paso do tempo funme decatando do que dicía, non fun consciente do seu alto nivel como poeta ata xa máis maior. Despois, facendo a película e contactando con xente coa intención de afondar máis na súa parte persoal, é cando empezas a sentirte máis próximo a unha persoa, aínda que iso no meu caso sexa a través da súa propia ausencia; sinto que conectas máis co que esa persoa escribiu. Todo isto axudoume a recoñecer desde que lugar podía estar escribindo cada cousa, a pesar de que iso en parte é ficción porque ela non está aquí para poder explicarmo. Con todo, dentro do meu propio imaxinario os seus poemas veñen dun sitio concreto e dun momento concreto da súa vida, e coñecendo máis sobre iso sinto que os entendo mellor.
Cres que este premio Mestre Mateo pode axudar a que sigas cumprindo o soño de facer películas?
Desde logo, este mundo funciona como funciona e esta industria require que te coñeza un pouco as xente. Estou seguro de que, dunha maneira ou doutra, seguramente facilite un pouco as cousas. Tampouco sei exactamente o que vou facer no audiovisual, dependerá de como se vaia dando a vida. Estou moi contento porque espero que nos abra portas a todo o equipo e que sexa bo para a propia película, para que se vexa máis. Quedo moi agradecido á Academia Galega do Audiovisual e a toda a xente que votou por nós, pero tamén a toda a xente que fixo que se puxese un ollo na xente nova. Non creo que esta película puidese gañar un Mestre Mateo sen que un montón máis de compañeiras estivese facendo todas as cousas que fan e chamando a atención co seu bo traballo. Entre todos estamos conseguindo que se tome máis en serio o que fai a xente nova e que a xente se fixe máis no que se conta que na idade de quen o conta. Espero poder ter agora un traballo máis estable que me permita seguir.
Ao remate da película a propia Xela fala do pracer, ti estás comprometido con esa busca do pracer á que ela se refire?
En xeral, si. Non sei se o definiría así como tal, pero para min as persoas temos que permitirnos ser máis persoas. Tanto a nivel de desfrutar de ser persoas, como de sufrir e emocionarnos por ser persoas. Sinto que tanto nas formas de traballar, como no que contamos ou non contamos en todo iso, ás veces fáltanos como sociedade deixarnos ser o que somos, seres humanos. E creo que en parte é o que dicía ela, que o pracer é gozar do que somos, e é unha cousa que hai que buscar nesta vida porque se nos nega. A poesía é unha desas cousas que dá pracer, e o cine e a cultura en xeral tamén. Así como outras moitas cousas que nos temos que poder permitir porque xa suficientemente difícil é o mundo agora mesmo como para que nos pechemos máis os uns aos outros, ou a un mesmo, que é aínda peor.
