O martes que cheguei a Navia de Suarna ía encherse a lúa. A actividade no campo era intensa. Todo o mundo se preparaba porque ao día seguinte, xa no minguante, comezarían sementar as patacas. Marifé Pérez Arias déixanos acompañala nun día máis na aldea de Vilaverde, onde toda a veciñanza bota as patacas en comunidade

O martes que cheguei a Navia de Suarna ía encherse a lúa. A actividade no campo era intensa. Todo o mundo se preparaba porque ao día seguinte, xa no minguante, comezarían sementar as patacas. Mari Carmen Fernández, que ten o restaurante Xegunde fronte ao Concello e forma parte da cooperativa A Carqueixa, como nos contou nunha entrevista en Praza, visitoume no bar do hotel A Escola, o único que abre todos os días da semana nesta época, e contoume que no lugar onde vive, a aldea de Vilaverde, ían botar as patacas de toda a veciñanza conxuntamente. Algo que, como me apuntaron outros veciños da zona, é excepcional: “Tes que ir velo”.

“Dá a volta que xa te pasaches, mira para a túa esquerda que onde vexas o tractor estamos nós”. Cheguei onde Mari Carmen á mañá seguinte despois de percorrer unha estrada chea de curvas que remata nunha gran recta desde a que todo o que se mira é verde. Case todas as tonalidades do verde están alí. Abriu o día, que amencera con néboa baixa tras a xeada da noite, e incluso a terra brillaba ao sol na serra que se estende ata case tocar coas montañas vista desde esa estrada principal. Deixei o coche alí no medio, en liña con outro dun veciño. Pronto me alcanzou un señor que camiñaba pola beira da estrada e que xa me vira pasar a primeira vez, viña comprobar como ía a operación ‘botar as patacas’. “Isto, así coa máquina esa, faise só. Non é como o de antes”, di, apoiado no bastón.

"Aquí todos os veciños somos iguais, non hai nin pobres nin ricos. Somos iguais. Quitáronse todas as medianeiras e aprovéitase todo o terreo para o gando", conta Marifé Pérez

Mari Carmen presentoume a súa veciña Marifé, á que lle ía dar a remuda na parte traseira do tractor. Os maridos de ambas dirixen toda a operación. “Aquí todos os veciños somos iguais, non hai nin pobres nin ricos. Somos iguais. Quitáronse todas as medianeiras e aprovéitase todo o terreo para o gando”, conta Marifé Pérez Arias. “Que fai falla para que pase isto?”, pregunto. “Pois o máis importante é que a veciñanza estea unida. Se hai unión, quen pensa que perde gaña sempre”, asegura.

A seguinte pregunta e obrigada: “Por que é tan difícil que pase noutros lugares?”. “Porque cada un é como é, e as cabezas... É a terra. A terra. Sempre pensas que a túa terra é mellor ca do lado, e a terra é toda igual se se traballa. Na unión tamén podes pensar que o veciño fai menos, pero a min que máis me dá sementar as patacas da veciña que non pode estar hoxe. Deixóunolas aí preparadas e agora sementámolas todas xuntas. Se a un lle fan falla dous sacos de semente, bótanse; que a min me fan falla seis e ao outro sete, pois bótanse tamén: terra temos. E ademais, cun tractor bótanse todas. Igual que despois xa se sulfatan todas á vez se é preciso. Non hai diferenzas”, detalla Marifé.

Uns tres quilómetros máis alá de onde están a botar as patacas, seguindo a mesma estrada, están as vacas que coida a familia de Marifé. Son Limusinas e Asturiana del Valle, dúas razas que dan bastante leite para os xatos e teñen mellores partos, segundo conta ela ao baixar do coche. Estas vacas sempre están fóra e teñen entre doce e catorce anos de ‘vida útil’, aínda que poden vivir ata os dezaseis anos. Tamén son socios da cooperativa A Carqueixa, pero a carne de tenreira galega “véndese a quen mellor pague”.

Xa é mediodía, pero a primeira hora da mañá moveron as vacas de campo e montaron un bo número para que atravesasen a estrada con xeito ata chegar o campo no que están cando imos visitalas. Non se inmutan coa nosa presenza nin coa cámara, primeiro miran cara a nós e logo desenténdense totalmente. Un xato bota a correr e xúntase con outro, aí debe haber máis herba. Non hai ruído, non se escoita nada que non sexa animal.

“A miña xornada empeza máis ou menos ás oito e media da mañá, cando se erguen meus netos para ir ao colexio –debulla Marifé–. Mentres almorzo vexo o móbil, a ver que pasou toda a noite, e despois xa saio á horta. Resúltame entretido. Onte botei xudías e xa fixen sementeiros [interrómpea o galo] e así cando veña un día que me guste, que sexa no minguante, pois xa as levo todas á terra”.

Di o refrán que o labrador nunca rico, pero nunca pobre porque se ten terra e a traballa de fame non morre. Marifé recoñece que a dedicación á horta é diaria, pero di que o fai cando quere, “sen horarios”. Esa liberdade permítelle ir compaxinando tarefas, o que non quita que ao final pase a maior parte do día a traballar. Vivía e traballaba en Becerreá coa familia ata que a vida lle fixo escoller entre levar os vellos para o piso ou marchar eles para a casa de Vilaverde. Tomou a decisión que lle pareceu mellor para todos e non se arrepinte.

Aparco o coche diante do restaurante Casa do Chao, que rexenta a filla de Marifé, Leticia, que se mudou co seu marido e dous fillos ao rural despois da pandemia da COVID-19. “Non lles ía coller outra vez no piso”, salienta Marifé. Van tres anos diso, os mesmos que Leticia leva tratando de poñer en marcha un proxecto de turismo rural con seis cabanas perfectamente acondicionadas nunha finca desde que a se ve o amencer polos Ancares e o solpor na serra. Un enclave privilexiado no que, de momento, só se poden ver os cimentos destas cabanas.

"Aquí o eucalipto só é medicinal", advirte Marifé

A porta do restaurante está pechada así que accedemos desde a casa familiar, anexa ao espazo que de venres a domingo (tamén os xoves no verán) acolle persoas de toda a Península para probar os produtos locais. A rehabilitación da casa é totalmente respectuosa coa edificación orixinal de pedra vista, con todos os detalles en madeira e unha cheminea que mellora o ambiente nos días de frío. Pola porta traseira chégase a un patio ocupado por un gran hórreo de lousa, o modelo tradicional nesta zona, que ten pendurados aparellos agora míticos como o instrumento que empregaban hai corenta anos para botar as patacas (nada que ver co tractor, como dicía ese veciño que sae pasear cada mañá pola aldea).

Cámara en man, Marifé lévame pola súa horta mentres detalla en que estado se atopa cada cousa. Esa noite a xeada queimou algunhas flores, pero case non atacou ás cabazas porque ela se adiantou a tapalas para protexelas. Na horta ten varios tipos de cebolas, leitugas, remolacha, fresas, albahaca, perexil, apio, coandro, espinacas, tomiño de limón, máis de tres tipos de tomates, ruibarbo –“quitámoslle os tallos para facer marmelada e volve brotar”, salienta–, romanesco, brócoli, pementos, acelga vermella, porro... E este ano comezou experimentar a ver se lle van adiante uns espárragos. Ademais, ten as súas herbas medicinais: ourego, menta, salvia, ruda, romeu, eucalipto... “Aquí o eucalipto só é medicinal”, asevera.

“A terra é boa. Xa ves que aquí están a nacer uns tomates das sementes que caeron por fóra”. “Aquí teño unha pita chocando, a ver se me saca uns poliños”. “Mira, ule unha rosa de verdade”. Percorremos todo o espazo mentres vai explicando que lle bota cinza ás fresas para evitar as babosas ou que no invernadoiro ten tabaco, mais só para atraer o pulgón para que vaia só cara a el e lle respecte o resto de plantas. Por fóra da casa ensíname un limoeiro que dá froito nas catro estacións do que está moi orgullosa. Di que a clave son as horas que é día: “Dicían os vellos de antes que ‘o sol na serra, engana á vella’. O sol marchou e a vella quedou, porque aquí temos moitas horas de luz, pero en canto se pon é noite pechada. Non te podes fiar”.

“E aquí é onde paso o tempo. Ben, aquí e na do veciño, porque non me chega co meu”, afirma, retranqueira. Na súa casa son nove, pero tamén ten tempo para botar unha man aos veciños e axudar a xente que chega nova, como unha familia holandesa á que axudou para lograr empadroarse nunha aldea da zona cos seus sete fillos en idade escolar. “Sete nenos para o colexio de Navia cando hai anos que non entra ningún, iso é unha bendición”, destaca. 

“Eu sería unha francesa máis da película de As bestas”, advirte. Polo que levo visto, concordo. “Encantoume a película, vina no cine xusto antes de que a quitaran, creo que por cartos non se poden vender os teus ollos. A min póñenme agora todo iso cheo de muíños de vento e placas solares e os meus ollos morren. Se me quitan ese transformador que teño aí –di, sinalando a torre de comunicacións que ve desde a súa finca– sería a muller máis feliz do mundo, tiña que ir todo metido pola terra. Así ademais aforrabamos problemas de lumes, do aire rompendo os cables... Teñen mil problemas, pero as cousas se se fan ben dunha vez non tes que facelas dúas ou tres”.

"Eu sería unha francesa máis da película de As bestas", advirte Marifé Pérez

Quizá o que nos falta a quen chegamos de fóra é aprender a mirar. Como en todo, hai porqués, matices, cambios, consecuencias... e Marifé segue as ensinanzas do seu avó, que sempre lle dicía que pensara coa cabeza e non fixera caso ao que din os libros –antes de internet– sen razoar primeiro.

“Estiven facendo un curso de pintura pola zona de Ávila cunhas amigas e chegou un momento no que lles dixen que tiña que marchar. Ou me levaban a un sitio no que puidera empregar o verde ou tiña que marchar, os meus ollos non eran capaces de estar alí tantos días naquel ocre, que nada máis que se empregaban o marrón, o ocre e o amarelo para pintar”, incide con este exemplo para engadir: “Non vendo a miña vista por diñeiro ningún. Négome a perder todo o que os meus ollos aman”.

“Ti non podes botar en falta o que non coñeces. Pero se aquí podes atopar a maneira de contar coas comodidades que teñen na cidade... Aínda que eu teño que dicir que a comodidade que temos aquí non a tedes alá”, afonda Marifé, quen considera que o arraigo tamén depende de ver os resultados do teu traballo: “Eu chego agora e vexo que saíu unha flor. Agora a xente nova ilusiónase con outras cousas que non teñen nada que ver co que che dá a terra. Eiquí cada día hai cousas novas e curiosidades, preguntas que facerse: hai unhas maceiras que non teñen folla, por que? Virán máis tarde ou este ano non vai ter mazás porque igual foron enxertados nun ano bisesto? Sempre te chaman a atención cousas. É moi bonito porque non te aburres nunca”, defende.

Marifé pensa que os seus netos van querer quedar a vivir en Vilaverde: “O corvo nace na pena e tira pa’ela, e non hai un refrán dos vellos que non sexa verdade”. Ela puxo en marcha o restaurante Casa do Chao para que tiveran de onde ir tirando, xa pensando que o das cabanas ía ir para longo. “Aquí o problema é a falta de traballadores, xa nin che preguntan canto pagas. Venres, sábado e domingo non queren traballar, e menos a xente nova”, sinala.

"A quen ten que tomar as decisións administrativas fáltalle vivir o rural. Creo que se lles enche a boca co rural só nas eleccións, é a conclusión á que cheguei", di Marifé

Outra cuestión que falla, ao seu ver, son as administracións públicas. “Aínda que non te axuden, que non te fodan. Co rural teñen que ter outra sensibilidade. Leticia ten o proxecto das cabanas, está aínda coa cimentación tras tres anos e xa lle veñen con taxas municipais e un montón de burocracia. Se se supón que isto vai ser bo para a zona, non é agresivo coa paisaxe e vaise facer ben, sostible, por que se lle poñen trabas en lugar de permitirlle avanzar? Non lle deas un euro, pero polo menos non llo poñas imposible”, argumenta.

“A quen ten que tomar as decisións administrativas fáltalle vivir o rural. Creo que se lles enche a boca co rural só nas eleccións, é a conclusión á que cheguei, porque non son donos da terra, que é o único que lles interesa”, defende Marifé, que relata dificultades para reciclar, para quitar un teito de uralita e reformalo para poñer lousa, para ter unha conexión de teléfono e internet estable... Mentres tanto, ela vai gañando as súas pequenas batallas contra o feísmo na súa aldea. “As cousas pódense facer ben”, repite. 

Xa é hora de xantar. A familia vaise reunindo arredor da mesa da cociña. A filla de Marifé chega de Lugo, onde foi facer recados deses que non pode solucionar noutro sitio máis próximo. O marido chega tras rematar de botar as últimas patacas. Aínda quedan moitas cousas por facer, toda a tarde por diante, pero non hai présa. “Así é un día dunha muller no rural”, dime Marifé, que insiste en que non se pode marchar da súa casa co estómago baleiro. Ao marchar, de volta pola mesma estrada que á mañá, paro á altura de onde estiveron traballando co tractor. O traballo na terra, ás veces, só se ve se sabes que está. E aquí hai moito traballo, pero sobre todo hai comunidade.