"Empezouse collendo eses cachos, como se foran talladas, coas mans". Os primeiros en recoller o chapapote foron os mariñeiros. Na Arousa saíron centos de embarcacións a pesar do mal tempo, pero na Costa da Morte "na primeira marea negra non deu tempo absolutamente a nada"

″Unhas montañas de mar tremendas e nós nun cascarón de noz″. O medo a ter que cambiar de vida mobilizou a toda a xente do mar en canto viron as primeiras manchas negras de fuel saídas do Prestige, que se deslizaban pola superficie do mar e se agarraban ás rochas e á pintura das súas embarcacións. O chapapote era espeso, denso, como a masa dun biscoito antes de entrar no forno, e quedaba pegado a todo. Aos poucos días, as manchas eran tan grandes, e cun temporal que non cesaba, que o perigo de quedar encallado navegando era moito. Con todo, na Arousa mobilizáronse centos de barcos para evitar que o fuel entrase na ría. Máis arriba, na Costa da Morte, viron impotentes como a marea negra tinguía a costa pois era imposible saír parar aquilo con ese mar de fondo.

″Empezouse collendo eses cachos, como se foran talladas, coas mans″, salienta o bateeiro Nito Dios. ″Non sabiamos como recoller iso. Collemos as pas, horquillas, logo as horquillas con rede, pas do mexillón que se foron transformando. Aquí os ferreiros e albañís deixaron de traballar e axudaban a mellorar as ferramentas que tiñamos para recoller o fuel. Na Arousa eses días deixou de traballar todo o mundo, é dicir, non se traballaba máis que para a causa. Os panadeiros facían pan para levar para o peirao e que levásemos ao mar. Comezaron chegar contedores do lixo dos grandes desde todas partes, había xente en terra que lles quitaba as rodas e ían para os barcos máis grandes. Vendo como funcionou, sorpréndeche que houbera tanta organización″, describe agora Dios.

"Seguían dicindo que non había fuel pero había un barco alemán grandísimo recolléndoo no carreiro de Sagres. Se o fuel entraba aquí a desfeita sería terrorífica"

Pasaron vinte anos, pero a memoria non perdoa. Nito Dios estivo saíndo na súa lancha en busca de chapapote moito máis alá de aquel primeiro momento, lembra seguir atopando galletas de fuel en febreiro e marzo do ano seguinte. A sucesión dos feitos daqueles primeiros días, vendo unha realidade pola fiestra e outra nas pantallas de televisión, quedoulle gravada. ″Maneiro [patrón maior da Pobra daquela] chamoume dicindo que coa súa lancha atopara fuel xa á altura de Sagres, por fóra de Aguiño. Ao día seguinte, o patrón maior da Arousa, Ventura, e mais eu decidimos saír ao mar a mirar. Na lancha eramos catro e fomos un pouco á expectativa, pero aí xa vimos o que despois se constatou, que estaba entrando fuel por todos os sitios″, lembra Nito Dios.

Faltaban días para que afundise o barco e aínda non comezara ese ′paseo′ ao que as autoridades forzaron o petroleiro antes de que partira en dous. Co Prestige a flote, na Arousa funcionou a autoorganización. Un pobo comprometido co seu mar. Así o lembra Nito Dios, que conta como se organizaron as lanchas, planeadoras e embarcacións pequenas para saír o mar e impedir que o chapapote entrase na súa ría. ″O segundo día que saímos o fuel xa estaba na boca da ría. Sálvora. Aguiño. Xa estaba dentro. E, como pobo pequeno que tiña costume por outras historias, organizámonos. Seguían dicindo que non había fuel pero había un barco alemán grandísimo recolléndoo no carreiro de Sagres. Se o fuel entraba aquí, na ría máis rica, a desfeita sería terrorífica″, conta.

Aquel novembro o tempo era moi malo tanto en terra como no mar, pero Nito Dios sinala que a abundante choiva actuou no seu favor. ″Cando hai moita auga doce, normalmente, sen o fuel, sae dous ou tres metros por enriba da salgada. É un efecto que aquí chamamos xurro, que a marea pode ir cara a un lado, pero a parte de enriba, esa auga que ten menos sal, vai a outro ritmo. Foi esa auga a que foi parando o fuel na boca da ría de Arousa. É como se houbera aí unha mampara de cristal e cando saíamos ao romper o día atopabamos nesa liña o fuel″, explica.

Pronto se decataron de que as manchas de chapapote podían enganar en superficie, as que aparentemente eran máis pequenas podían ter varios metros de profundidade. Navegar con esas embarcacións tan pequenas, co temporal que había e tan preto deses concentrados de fuel só é posible cando se coñece moito o medio. ″A esta altura é moi difícil entender como fomos capaces de quitalo todo. Os barcos que saían de Cabo de Cruz, da Pobra, do Grove ou da Arousa ían recoñecendo o mar para que non se nos colase ningunha mancha. Algunha entrou na ría, pero puntualmente e pequena″, recoñece o bateeiro.

"O peor do caso xa non é que mentiran. Era necesario que a Administración botase unha man e non o fixeron"

O cheiro era máis que intenso. Entre o mar que había e o chapapote moitos mariñeiros, tamén os veteranos, mareábanse e vomitaban pola borda. Pero seguían traballando. ″Os primeiros días saíamos moi cedo, algúns embarcaban nos barcos máis grandes, pero mareábase moitísima xente, sobre todo nas planeadoras″, rememora Nito Dios, que tamén garda na memoria como non lles chegou nin un só traxe de protección, nin unha soa máscara, nin un par de botas, luvas ou gafas protectoras. Empregaron a roupa de traballo de augas que xa tiñan.

Sen protección 

″E ninguén nos deu nin unha soa recomendación de como actuar co fuel. Ninguén. Desde o momento en que negas que hai fuel... O peor do caso xa non é que mentiran, podes meter a pata ao principio e despois ver que é necesario actuar. Era necesario que a Administración botase unha man e non o fixeron, iso sabémolo todos. Os primeiros días a xente non tiña que comer no mar, pasábase fame, ata que nos organizamos e comezaron chegar bocadillos. Igual que a gasolina, quedaban as embarcacións sen combustible e tiñamos que conseguila e ir con outro barco a levarlla. Ademais, había moitas avarías de motores pois co fuel atrancábanse″.

Nito Dios segue sorprendido de que non houbese accidentes graves aqueles días. ″Tirámonos desesperados ao mar″, asegura. ″Cando afundiu o barco xa non había grandes manchas na boca da ría de Arousa, algo se vía pero as grandes machas movéranse cara arriba, cara a Fisterra e máis alá, e eran tremendas″, apunta. Era 19 de novembro de 2002 e pasaran seis días desde que o petroleiro monocasco grego con bandeira panameña avisara de que estaba en apuros a causa dun golpe de mar fronte á costa galega.

"Na primeira marea negra aquí non deu tempo absolutamente a nada. Os días 15 e 16 xa estaba todo cheo, non había nada que facer"

Co chapapote enriba

O armador Javier Sar era o patrón maior de Muxía cando a madrugada do 14 de novembro o cheiro a chapapote chegou ata a Costa da Morte. Coñecían o aviso que mandara o Prestige o día anterior, pero a alerta foi maiúscula ao ver cousas que non eran normais polo radar de superficie. ″En 10 ou 12 horas tiñamos o chapapote enriba. Non sabiamos ben o que estaba pasando, pero o que ía pasar xa o sabiamos porque ao abrir o día xa vimos unha cantidade de chapapote na superficie do mar impresionante –asevera–. A situación de impotencia era toda″.

Na Costa da Morte antes de que houbese voluntarios non puideron recoller nada do chapapote. Javier Sar confirma a impotencia da xente do mar, que tivo que ficar en terra debido ao mal tempo mentres a marea negra cubría todo ao seu paso. ″Na primeira marea negra aquí non deu tempo absolutamente a nada. Os días 15 e 16 xa estaba todo cheo, non había nada que facer. Despois puideron saír algúns barcos, pero antes xa chegaran os primeiros voluntarios. Nas confrarías axiña nos decatamos de que non había moitas decisións que puideramos tomar nós, polo que tamén nos centramos en atender o mellor posible a toda a xente que veu desinteresadamente a axudarnos a sacar o chapapote. Tiñamos as reunións na lonxa, fixemos equipo con Protección Civil e habilitamos o polideportivo para que durmiran alí. As mulleres dos mariñeiros organizaron unha cociña de campaña e a confraría serviu de comedor″, lembra.

"Aquí se viu unha solidariedade como nunca antes. As únicas persoas ás que lle temos que agradecer algo son ás que viñeron de voluntarias"

Houbo días en que os voluntarios sacaron máis de dez toneladas de fuel na zona de Muxía, todas as mans eran necesarias. ″Aquí se viu unha solidariedade como nunca antes. As únicas persoas ás que lle temos que agradecer algo son ás que viñeron de voluntarias. Non sei se aprendemos algo, pero mellor era que aprenderan os políticos, que son os que nos teñen que guiar, para que non pasara nunca outra cousa igual. A día de hoxe non sei que haxa un protocolo comunicado e informado á xente do mar se nos vemos noutra destas. Fíxose o porto exterior da Coruña, que se supón que é un porto de abrigo, pero seguimos sen saber, polo menos que eu saiba, as mellores formas de actuar nun caso como este″, critica Javier Sar.

Consecuencias no mar

Nos días previos ao aniversario da catástrofe do Prestige o mar estivo bravo en Galicia, o mariñeiro Manolo Maneiro di que as reminiscencias daquilo son maiores en días así, aínda que por estas datas sempre se lle mete algo no corpo. ″Aínda que non queiras, está aí, telo na cabeza. No fondo, tes sentimentos contrapostos, a rabia polo que pasou pero a alegría pola solidariedade e o compañeirismo. Aínda que o podre trouxo cola, a marea negra obviamente ten unha repercusión, a pesar de que non se estude, os que andamos ao mar palpamos perfectamente que é así. Esta marea negra foi espectacularmente mala, pero zafámonos porque toda a sociedade foi quen de quitar a merda antes de que causara máis mal. Se chega a manterse no mar por máis tempo xa non sei se habería forma de quitala″, afirma.

"Pensamos que atoparíamos algunha galleta, pero rapidamente embestimos cunha chota e quedamos parvos"

Manolo Maneiro era o patrón maior da Pobra do Caramiñal naquel momento e foi dos primeiros en atopar chapapote no mar. ″Collemos unha embarcación pequena e saímos para fóra, fomos cara a Sálvora por unha zona que se chama Pegar e xa atopamos todo o pastel. Chamamos a terra e comezamos recoller chapapote cos ganapáns que tiñamos no barco. Pensamos que atoparíamos algunha galleta, pero rapidamente embestimos cunha chota e quedamos parvos. Gardo moi mal recordo de todo iso, vimos o peor que se pode ver da humanidade porque negábase a evidencia mentres se aplicaban criterios que só buscaban un beneficio económico para catro. Despois tiveron que mover o barco porque lles saíu mal o conto e dixeron iso de mandalo ao 'quinto pino'. Aquí vimos como se tomaban decisións que eran o contrario do que che din en todos os cursos e manuais canto hai. Un despropósito tras outro... e ata agora″, lamenta.

Para este mariñeiro a afectación do mar é evidente, defende que ″a caída produtiva está aí, aínda que as autoridades non o recoñezan″, e que a catástrofe para o mar vai máis alá do propio Prestige, pois para limpalo tamén se empregaron substancias contaminantes que deixaron pegada, como pasou coas persoas implicadas en limpar a costa. ″Pensa no que che afecta correr ao lado dunha estrada pola que non paran de pasar coches e compárao con ter a cara metida no chapapote día tras día. E en que tiñamos que limparnos con gasolina para sacalo do lombo, ao principio as roupas de augas lavábanse cunha escoba mollada nun capacho con gasolina e disolventes, era a única forma de quitar a merda. Despois chegaron outro tipo de produtos e xabóns, pero durante moitos días era o que había″, destaca. 

Seis xeracións na familia de Manolo Maneiro foron ao mar antes ca el, que vivíu a maior mobilización cidadá da historia recente de Galicia e, con todo o malo que houbo, anima hoxe ao seu fillo a seguir a tradición. ″Todo isto debera estar impreso na educación dos nosos fillos, que se vexa que o pobo de Galicia é solidario, que se vexa que a xente pode organizarse e lograr cousas″, defende.