A perfeizón do instante
é anterior e posterior a todo
porque se prende en si de eterno
gañando-se terreno no volátil.

Dramaturga, narradora, ensaísta, filóloga, violinista, profesora e poeta. Os vindeiros meses permitirán unha achega profunda á figura de Luísa Villalta (A Coruña 1957-2004) con motivo da escolla da Real Academia Galega da celebración en 2024 do Día das Letras Galegas na súa honra. A coruñesa é a sexta muller na listaxe de figuras homenaxeadas desde que esta festividade –na que tivo moito que ver o actual homenaxeado, Francisco Fernández del Riego– comezou con Rosalía de Castro (1963). Francisca Herrera Garrido (1987), María Mariño (2007), María Victoria Moreno (2018) e Xela Arias (2021) son as únicas mulleres que foron destacas nos seguintes 59 anos.

Imos mirar cara a Luísa Villalta desde as perspectivas de quen escribe poesía hoxe. Isto é un primeiro achegamento, dos outros moitos que virán nos vindeiros meses, a unha artista que vai lograr levar de volta a celebración das Letras á rúa, como xa conseguiron Lois Pereiro en 2011 e, máis recentemente, Xela Arias. Achegámonos á faceta como poeta da que xa foi ‘Señora das Letras’ o ano pasado da man de Antía Otero, Silvia Penas, Oriana Méndez, Nuria Vil, Arancha Nogueira e Antón Blanco. Miramos e escoitamos, pois este texto vai acompañado de varios poemas da autora recitados para as lectoras e lectores de Praza.gal.

Arancha Nogueira leu As chaves do tempo, unha obra de narrativa que escenifica unha Galicia medieval, na adolescencia, pero a verdadeira pegada de Luísa Villalta na poeta ourensá chegou no verán dos seus dezaseis anos co volume Papagaio, unha obra na que se condensaban escritos de Villalta e fotografías de Maribel Longueira que aludían a un barrio da Coruña que foi demolido.

“Naquela altura eu non sabía nada máis da autora nin que este libro fora publicado por Laiovento xa de maneira póstuma. Era unha lectora aínda incipiente de poesía e o que me chamou a atención foi a maneira tan particular que ela tiña de descubrir a súa propia fala, e incluso de crear un discurso arredor do que significa a fala ao tempo que rachaba con certas normas establecidas da mesma. Se o penso dende o día de hoxe, lémbrame bastante á forma moi particular de considerar a escrita e de acadar unha escrita propia que tiña Xela Arias. De feito, daquel momento con dezaseis anos só lembro aquel impacto, o dunha forma de escribir que me resultaba diferente e sorprendente”, lembra.

"As autoras que refinan unha linguaxe moi particular se esquecen, por veces, da perspectiva social da literatura. Non é o caso de Villalta", destaca Arancha Nogueira

Anos máis tarde, Nogueira volveu tanto a Arias como a Villalta, pois considera que “son dúas voces que requiren de certa madureza lectora” pese a aparente sinxeleza das súas formas. “Abraioume. Decateime de que ten unha maneira, digamos bífida, de relacionarse comigo como lectora. Por un lado esa busca da fala particular entronca cun discurso sobre a propia fala, non hai só unha vontade estética senón tamén unha vontade de crear unha filosofía arredor do sentido das palabras, e con elas, unha filosofía sobre o sentido do mundo. Na súa obra hai unha relación directa entre o mundo e as palabras, e incluso diría que entre o mundo e a arte. Ten unha perspectiva holística das artes”, argumenta a autora de Antese (Galaxia, 2022).

Por outra banda, a poeta ourensá salienta o compromiso social de Villalta, que a fai aínda máis atractiva para ela. “As autoras que refinan unha linguaxe moi particular se esquecen, por veces, da perspectiva social da literatura, precisamente porque están na busca dunha experiencia máis estética. Non é o caso de Villalta, por unha banda ten esa linguaxe tan traballada e tan particular á que me referín, pero tamén se mostra moi comprometida con diversas causas sociais da súa época”, apunta.

"Recordo ler os seus poemas pensando que ela podía tamén escoitar os meus pensamentos cando lía", confesa Silvia Penas

Nogueira coñeceu a obra de Villalta á vez que chegou á poética de Yolanda Castaño, Lupe Gómez, Emma Pedreira ou Olga Novo. “Demostráronme outra maneira de facer poesía, ademais, a súa condensación de temas fixo que me decatara de que se pode escribir de calquera cousa. Esas voces, aínda que moito máis maduras que a miña cando as comecei a ler, falábanme de experiencias que eu podo ter e que creo que todas as mulleres podemos compartir. Son voces que precisaba coñecer para que desen certo abrigo á miña experiencia adolescente. Son tan importantes as referentes que podería dicir que grazas a voces como estas, que fun coñecendo ao longo da miña xuventude, hoxe en día eu tamén escribo”, celebra.

Silvia Penas describe así o seu primeiro encontro coa poeta á que celebran as Letras do ano que vén: “Hai un verso de Luísa Villalta que inicia un poema que di unha ponte grande e invisíbel baixo os pés. Para min, ese verso resume o que foi o meu encontro coa súa poesía: unha ponte enorme, invisíbel porque naquel momento era moi nova e non chegaba a ver a profundidade do río que vai debaixo desa ponte; pero podía transitar a ponte. Era unha voz que me falaba desde o territorio que eu coñecía, desde unha atmosfera que podía recoñecer perfectamente: un territorio urbano, que naquel momento era tan importante na miña vida, e convulso. Parecíame interesantísimo que me falase desde ese lugar, desde unha actualidade total e rotunda, e á vez desde algo moi universal. Conceptualmente a súa poesía é moi elevada e ten unha enorme profundidade, pero non me facía falta poder desentrañar todo iso. Podía camiñar por esa ponte coa súa voz fresca, actual e ao mesmo tempo universal e profunda falándome ao oído”.

Penas, que vén de publicar o poemario O resto é ceo (Malafera) revisitou a súa obra anos máis tarde, pero explica que o maior impacto foi o dese “primeiro encontro de claridade” e de “conversa íntima”. “Recordo ler os seus poemas pensando que ela podía tamén escoitar os meus pensamentos cando lía”, confesa.

Nuria Vil leu por primeira vez a Villalta ao chegar ao colectivo A Sega, no que a coruñesa fora compañeira e amiga doutras autoras, ademais de ser unha escritora moi valorada e querida, pois xa en 2022 foi a protagonista do seu Día das Galegas nas Letras. “Fascinoume a súa versatilidade, sobre todo a mestura de disciplinas na súa forma de concibir a poesía. Innegablemente vinme reflectide desde o primeiro intre e pasei a considerala referente, especialmente pola presenza das imaxes, da música e polo pensamento crítico que nos deixa como legado. Ten reflexións sobre os privilexios que son moi actuais, sobre o significado da poesía ou sobre o que pode ou non pode ser materia poética, que no caso da súa obra diría que o é todo”, relata.

"Fascinoume a súa versatilidade, sobre todo a mestura de disciplinas na súa forma de concibir a poesía. Innegablemente vinme reflectide desde o primeiro intre", afirma Nuria Vil

Papagaio é o libro ao que máis volve Nuria Vil “polo tema social que encerra o poemario, por dar voz aos suburbios da cidade e escribir sobre a violencia de xénero”. “Ademais, o uso da fotografía, malia non dialogar exactamente cos poemas, si que os acompaña e deixa no papel un intre social histórico e unha paisaxe que non existe”, engade.

A poeta viguesa, que publicou o seu primeiro poemario, Simún (‎Chan da Pólvora) en 2021, considera que a escrita de Villalta é un “exemplo de como acadar varios rexistros diferentes e, non por iso, incompatibles”. Xunto con Xela Arias son dúas das poetas que publicaron a finais da década dos 80 e principios dos 90 que máis a marcaron.

Antía Otero tamén vincula a Luísa Villalta con Xela Arias porque chegou a súa lectura case nun mesmo tempo. “As dúas publicaron os seus últimos libros en Espiral Maior. Lin tanto Intempériome como En concreto por unha mesma altura. Ambas son autoras centrais para min”, conta.

"O seu traballo tan rigoroso co ritmo está ligado sempre á relación que ela atopa entre a poesía e a música", describe Antía Otero

“Para min ler a Luísa foi aprender, descubrir, un traballo tremendamente rigoroso co ritmo. Lembro o que supuxo tratar de entender o que ela facía co ritmo. Agora, vista con máis perspectiva e lidos outros libros como Música reservada, creo que o seu traballo tan rigoroso co ritmo está ligado sempre á relación que ela atopa entre a poesía e a música. O que se produce aí, na miña maneira de ver, é un diálogo interno que só é de Luísa Villalta; e as que a lemos asistimos a ese concerto, a esa fervenza da escrita artellada por ese diálogo interno. Non hai nada impostado nesa procura. Si creo que hai moito de indagación, para nada ornamental, que flúe dun xeito propio guiado por esa busca”, describe Otero.

A autora de Barroco (Apiario) sentiu toda unha revelación ao lela en voz alta, atendendo a ese ritmo no que cada palabra cae dun xeito tan controlado. Por outra banda, salienta que na súa obra hai “un marco formal guiado pola indagación, pero por outro lado está o coñecemento, o pensamento”. “Dá a sensación de que Luísa, cando escribía, buscaba que as lectoras pensásemos o mundo no que estabamos, e iso é algo que sempre me emociona”, asegura.

Para Antía Otero, a coruñesa marcou unha liña de escrita que non estaba tan explorada na literatura galega. “E iso sempre é unha descuberta para todas as que vimos despois. A sensación é de estar ante algo que é moi xenuíno”, certifica. Entre aquelas primeiras lecturas estivo unha poética que se chamaba “Sobre un certo estado de conciencia”, que confesa que é unha das máis fermosas que ten lido.

Oriana Méndez achegouse por primeira vez cando tiña uns vinte anos e estudaba Filoloxía galega. “Estes poemas non apareceron directamente relacionados coa carreira, máis ben penso que foi por mor do seu pasamento. A tráxica nova do seu falecemento coincide no tempo coa publicación do poemario En concreto e é ese o libro dela que leo en primeiro lugar. Descubro unha voz contemporánea que, xunto con outras como Chus Pato ou Yolanda Castaño, están colocando a poesía galega no marco do que se está facendo na poesía europea”, sinala.

"O meu nome é o da Cidade Alta, nacín enfrente de min mesma'. Vese aí como incorpora á cidade de forma consciente, como a poeta pasa a levala dentro", apunta Oriana Méndez

Méndez destaca a “poética da cidade” que Villalta escolle en En Concreto, na que a urbe –no seu caso A Coruña– non é só escenario, senón que é case protagonista. “Este libro inscríbese nesa tradición desenvolvida pola semiótica, por Roland Barthes ou Umberto Eco, na que a cidade poetízase coa súa propia linguaxe. Vémolo de maneira moi destacada no poema da Cidade Alta, que pecha o libro, e que comeza dicindo O meu nome é o da Cidade Alta, nacín enfrente de min mesma. Vese aí como incorpora á cidade de forma consciente, como a poeta pasa a levala dentro”, debulla a viguesa.

Vista desde hoxe, Oriana Méndez ve “un rastro de mitificación da cidade” na poesía de Villalta, pero non “colocando o discurso poético ao servizo dun proxecto de construción identitaria, na medida en que non existe unha estratexia propiamente política que sirva para levar a cabo esa empresa”, como ocorre noutras manifestacións da literatura galega. A poeta coruñesa faino “pero desde unha sorte de nova épica, moi contemporánea, irónica por momentos, que fala en primeira persoa e que se representa sobre todo a si mesma, máis que pretender representar un pobo ou unha comunidade”. 

"Volvín ler a Villalta atopando nela unha idea na que a poesía é fundamentalmente materia sonora que esta aflorando diso que é a linguaxe", conta Antón Blanco

Luísa Villalta foi un dos primeiros descubrimentos persoais que fixo Antón Blanco na adolescencia entre o mundo da poesía galega. Nesa etapa, conta, adoitas chegar a poetas das xeracións dos 80 e 90 a través do instituto, pero o dela non foi o caso. “Ela non axuda a confirmar esta parcelación de xeración dos 80 ou xeración dos 90, ela fai outra cousa. Isto entendino ben máis adiante, cando comecei escribir ensaios sobre cuestións poéticas nos que me apoiei moito nas ideas medievais”, recorda. 

“Volvín ler a Villalta atopando nela, como boa música que foi, unha idea da poesía na que a poesía é fundamentalmente materia sonora que esta aflorando diso que é a linguaxe. Nesa batalla que hai entre significado e significante, ela o que fai é traballar unha materia sonora”, salienta Blanco, que ve esta concepción moi presente, por exemplo, no discurso de Chus Pato no seu ingreso na Academia. A palabra non é escrita, é soñada / entre o soño do sonido, incolora / entre as cores do sentido, acesória / como a auséncia imprescindíbel e o nada di Villalta nun dos poemas de O oco da palabra (1989). 

Para Antón Blanco, cuxo último poemario é Voz do arqueiro (Ultramarinos), a poeta coruñesa permite que o poema fale doutra maneira a través dos seus textos ensaísticos arredor da poesía galega e da súa tradición. Eses ensaios, nos que se pon de relevancia tamén a formación musical de Villalta, son para o poeta de Carril o máis interesante da súa obra.