Falamos con Encarna Otero, Carlos Barros e Xesús Veiga, que lembran como viviron o falecemento do ditador, as expectativas de cambio que se abriron e o desenvolvemento posterior dunha Transición que non foi ruptura pero na que a presión da cidadanía foi fundamental na conquista das liberdades

"Españoles, Franco ha muerto". Na mañá do 20 de novembro, Carlos Arias Navarro, presidente do Goberno, anunciaba en TVE o falecemento de Francisco Franco, que se producira pouco despois das catro da madrugada. A desaparición física do ditador abría un período de incerteza sobre o futuro do réxime e a posibilidade do regreso da democracia para a que, con todo, aínda habería que agardar case dous anos. Cada quen viviu ese momento, do que hoxe se celebra o 50 aniversario, de distinta forma pero entre as persoas que militaban na oposición democrática predominou a esperanza por un cambio que levaban anos pelexando nas rúas e polo que aínda habería que loitar nos anos de Transición.

"Eu estaba exiliada en Toulouse dende o ano 1971", relata Encarna Otero en conversa con Praza.gal. "Toulouse era unha cidade cun movemento antifranquista moi forte, don decenas de miles de exiliados, e houbera unhas mobilizacións masivas contra as derradeiras execucións do Franquismo. Así que a nova viviuse con moita expectación e unha lóxica alegría", di. "Teño que recoñecer que eu comecei a saltar de alegría", engade.

Otero, mestra xubilada e que nos anos seguintes ocuparía importantes responsabilidades no BNG, no Concello de Santiago e na Xunta (directora xeral de Vivenda entre 2005 e 2009), lembra que, en todo caso, "en Francia algúns medios de comunicación xa certificaran a noticia da morte de Franco unhas semanas antes, cando o ingresaron no hospital e intubaron. Así que o 20 de novembro recibimos a nova da morte de Franco por segunda vez".

"Tiñamos a referencia de Portugal e era inevitable que nós soñáramos con algo semellante", destaca Encarna Otero, que engade que "as utopías sérvenche para camiñar"

Que perspectivas se abrían ese 20 de novembro? "En Toulouse había moita xente, sobre todo os máis maiores, que se exiliaran despois da Guerra Civil, que estaba convencida de que a morte de Franco significaba que de forma automática ía volver a democracia e a República. En cambio, os máis novos, que acabáramos de chegar, coñeciamos o ambiente que había no interior e sabiamos que iso non ía ser tan doado, que ía haber un proceso, que as liberdades ía haber que conquistalas. Pero si pensabamos que ao final ía haber unha ruptura, que ía haber un referendo para o regreso da República, que Galicia ía ter autonomía...", explica Encarna Otero.

Otero regresou a Galicia, co seu compañeiro, no verán de 1976, aproveitando un dos primeiros indultos concedidos por Adolfo Suárez, designado presidente do Goberno en xullo de 1976. "O ambiente que vimos en Galicia ao chegar era terrible. Tanto, que unha vez que o meu compañeiro rematou o servizo militar, que tiña pendente, pensamos en volver marchar a Toulouse. Pero ao final el conseguiu traballo na universidade e eu comecei a preparar as oposicións", comenta.

"A min, persoalmente, custoume asumir que non ía haber ruptura e que o que había que facer era loitar por ir avanzando liberdades. Que foi o que fixemos. Galicia é hoxe o que é grazas a que moitas persoas pelexamos e conquistamos avances, porque aquí non se regalou nada", di Encarna Otero

A ruptura era posible? Houbo unha posibilidade real de acadar unha Transición que rachara por completo co réxime franquista, no canto do proceso de reforma política que finalmente se seguiu? A correlación de forzas existente nese momento no conxunto do Estado permitía pensar nun proceso semellante ao que se seguira en Portugal?

Encarna Otero recoñece que non se daban as condicións para iso. Entre outras cousas porque "había moito medo". "Lembro que cando se legalizou o PCE, eu estaba en Ourense, e a xente tiña medo de saír á rúa polo que puidera suceder ese día", di.

Pero salienta que "as utopías sérvenche para camiñar e nós viviamos nunha utopía". "Nós, ademais, tiñamos a referencia de Portugal, por proximidade e porque en Toulouse había moitísimos exiliados portugueses, moitos deles, ademais, militares que non quixeran ir á guerra a África. E ao ver o que estaba a pasar o 25 de abril en Portugal, era inevitable que nós soñáramos con algo semellante. Nós pensabamos que parte do que se conseguiu en Portugal se podía conseguir", di.

"En 1975 os movementos que pelexabamos contra o Franquismo estabamos moi fortes, pero iso non era suficiente para derrubar o réxime. Noutras ditaduras, a morte do ditador podería ter levado á organización de manifestacións que provocasen a caída do réxime. E aquí iso non sucedeu"

O choque de realidade foi grande, recoñece Encarna Otero. "Foi difícil asumir que isto non ía ser posible. A min, persoalmente, custoume asumir que non ía haber ruptura e que o que había que facer era loitar por ir avanzando liberdades. Que foi o que fixemos. Galicia é hoxe o que é grazas a que moitas persoas pelexamos e conquistamos avances, porque aquí non se regalou nada", destaca. "Todas as liberdades que temos hoxe conquistáronse na rúa. A democracia conquistouse. E na Transición houbo aínda moita represión e moitas mortes", engade.

Carlos Barros: "Noutras ditaduras, a morte do ditador podería ter levado á caída do réxime. E aquí iso non sucede"

Carlos Barros era en novembro de 1975 un destacado militante do Partido Comunista de Galicia (PCG), do que foi nos anos seguintes xefe de prensa. "Eu escoitei a noticia na casa, naquel tempo vivía en Vigo. E a miña primeira reacción, coma a de todos os cidadáns críticos co réxime, foi de alegría. E tamén de esperanza de que iso puidese significar o final da ditadura", conta. 

"Iso si, eu era un militante con responsabilidades, o que quere dicir que tiña unha opinión máis analítica e máis matizada, pois contaba con máis información. En 1975 os movementos que pelexabamos contra o Franquismo estabamos moi fortes, moita xente perdera o medo, pero a realidade era que iso non era suficiente para derrubar o réxime. Quero dicir que noutras ditaduras, a morte do ditador podería ter levado á organización de manifestacións que provocasen a caída do réxime. E aquí iso non sucedeu", di

"Os que loitamos na rúa temos moita máis responsabilidade na conquista da democracia que, por exemplo, o rei Juan Carlos", di Carlos Barros, que destaca que "a democracia, o berro de liberdade, amnistía, estatuto de autonomía, conquistouse dende a rúa, diso non hai dúbida"

"No Partido Comunista fixemos todo o que puidemos nos anos anteriores e nos anos seguintes, a pesar de que recibiamos moitas críticas dende os sectores de extrema esquerda, pero estes estaban moi trabucados sobre a correlación de forzas que existía en realidade. Os que apostabamos pola ruptura eramos unha minoría, non había capacidade para derrubar a ditadura dende a rúa", destaca.

Aínda así, Carlos Barros fai súa, con matices, a frase de que "Franco morreu na cama, pero a ditadura morreu na rúa". "Non había capacidade para derrubar o réxime só coa mobilización social, pero a realidade é que os que loitamos na rúa temos moita máis responsabilidade na conquista da democracia que, por exemplo, o rei Juan Carlos", di, destacando que "a democracia, o berro de liberdade, amnistía, estatuto de autonomía, conquistouse dende a rúa, diso non hai dúbida".

"Penso que hai que dicir isto, porque se non, parece que a democracia a trouxeron entre catro nun despacho", subliña Barros, crítico cunha "narrativa da Transición que fixeron os reformistas do réxime"

"Penso que hai que dicir isto, porque se non, parece que a democracia a trouxeron entre catro nun despacho", subliña Carlos Barros, crítico cunha "narrativa da Transición que fixeron os reformistas do réxime co apoio dalgunha forza política da oposición, coma o PSOE, que en realidade ata o 1975 non tivera ningún papel real na mobilización social contra a ditadura".

Xesús Veiga: "Primaba máis o desexo que a análise da realidade. E o desexo era que houbese un gran cambio"

Suso Veiga, que militaba en 1975 no Movemento Comunista de Galicia (MCG), vivía en Compostela, onde un ano antes se convertera en profesor da Facultade de Económicas. E lembra que "nas semanas anteriores ía seguindo, día a día, os partes médicos, seguíaos con moita atención e con moito desexo de que o proceso acabase xa coa 'desaparición física' do ditador. Isto é así".

"Nese tempo eu respiraba unha expectativa de que se abrise unha posibilidade de cambio. Primaba máis o desexo que a análise da realidade", recoñece Xesús Veiga

"Nese tempo eu respiraba unha expectativa de que se abrise unha posibilidade de cambio. Primaba máis o desexo que a análise da realidade. E o desexo era que houbese un gran cambio, algo semellante ao que sucedera en Portugal, ese era o horizonte", di, engadindo, con todo, que na súa organización "non había plans específicos, unha folla de ruta precisa. Había un desexo e a disposición militante de participar en todas as mobilizacións que se producisen".

"No MCG teorizabamos que cando desaparecera o Franquismo ía producirse un proceso revolucionario, porque pensabamos que non era posible disociar o sistema político ditatorial do sistema capitalista. Porén, esta "expectativa de ruptura" que existía nos sectores máis activos da esquerda chocou coa realidade o 15 de xuño de 1977, nas primeiras eleccións.

Para Veiga, as primeiras eleccións de 1977 foron "a proba do algodón". "Aí comprobamos a distancia que había entre o que desexabamos e a realidade social" di

"Esa foi a proba do algodón e puidemos contrastar coa realidade os nosos desexos ou o que pesabamos que podía ocorrer. Os resultados foron moi decepcionantes e moi clarexadores e aí comprobamos a distancia que había entre o que desexabamos e a realidade social. En parte porque non coñeciamos ben esa realidade social", di, engadindo que "isto xerou unha decepción, lóxica, entre moitos militantes, que a partir dese momento abandonaron a militancia política máis activa".

Un Franquismo de moda na mocidade? 

Nos últimos anos vense alertando dunha progresiva dereitización ideolóxica das novas xeracións, cun incremento da intención de voto de VOX entre os mozos (sobre todo nos varóns, pero non só) de menos de 25 anos e da aparición, neste grupo de idade, de discursos lexitimadores da ditadura e negacionistas das evidencias históricas sobre o Golpe de Estado de 1936 ou a represión nos case 40 anos de Franquismo. Contrarrestar o negacionismo que medra nalgúns sectores é un dos obxectivos da iniciativa España en Liberdade, posto en marcha polo Goberno do Estado

Para Encarna Otero houbo durante moitísimos anos "un déficit no ensino, onde este período histórico non se explicaba suficientemente", e "sobre todo, un déficit nas propias familias, nas que non se fala suficientemente do que pasara neses anos"

Para Encarna Otero houbo durante moitísimos anos "un déficit no ensino, onde este período histórico non se explicaba suficientemente", e "sobre todo, un déficit nas propias familias, nas que non se fala suficientemente do que pasara neses anos, non cun ánimo de revanchismo, senón para simplemente falar das cousas que pasaban en realidade, e falar con normalidade".

Carlos Barros apunta que o que está a pasar na mocidade "amosa as limitacións das políticas de memoria histórica", pois "a pesar do impulso que se deu dende os gobernos de Zapatero, todo isto vai a paso de tartaruga". Barros aposta por "levar aos programas educativos o estudo do que foi o Franquismo, que moitas veces depende do impulso individual de cada docente". [A memoria democrática nos institutos, vacina contra o 'negacionismo' histórico]

"Se en España temos aínda un goberno de esquerdas e de momento imos resistindo o ascenso da ultradereita, a diferenza doutros países onde xa chegou ao poder ou chegará en breve, é porque hai memoria do que significou a ditadura", salienta Carlos Barros

En todo caso, lembra que a suba da ultradereita que se está a producir en España responde a un "movemento internacional" e subliña que "se en España temos aínda un goberno de esquerdas e de momento imos resistindo o ascenso da ultradereita, a diferenza doutros países onde xa chegou ao poder ou chegará en breve, é porque hai memoria do que significou a ditadura". "E esa memoria témola non só a miña xeración, que vivimos o Franquismo directamente, senón tamén as xeracións que son algo máis novas", destaca.

Suso Veiga recoñece que, a nivel persoal, dóelle "comprobar ese estado de opinión" entre unha parte da sociedade, especialmente entre as xeracións máis novas. E apunta a que "houbo un certo fracaso na construción dunha memoria antifranquista sólida e permanente no tempo. Houbo unha especie de abandono, especialmente nos anos 80 e 90 nesa tarefa de alimentar unha memoria antifranquista". 

Para Suso Veiga, nos anos 80 e 90 "houbo sectores que non se decataron da necesidade de levar a cabo unha serie de accións para manter viva esa memoria antifranquista, accións que si se iniciaron despois, xa cos gobernos de Zapatero e agora cos gobernos de Sánchez"

"E aí hai algúns máis responsables que outros, e aí hai que sinalar ao PSOE de Felipe González, que gobernou entre 1982 e 1996 e durante anos cunha maioría absoluta moi clara. Houbo sectores que non se decataron da necesidade de levar a cabo unha serie de accións para manter viva esa memoria antifranquista, accións que si se iniciaron despois, xa cos gobernos de Zapatero e agora cos gobernos de Sánchez" di 

Veiga sinala que "tal vez pensouse que, unha vez pasado o 23F, ese perigo de involución estaba conxurado e que non había necesidade de incidir nesa cuestión. Houbo varios elementos que fixeron que se baixara a garda". "E iso leva a que no presente haxa sectores da mocidade que identifiquen a protesta polas insatisfaccións que teñen cunha reivindicación do pasado franquista. E iso si que é un despropósito", conclúe.